O‘tkir o‘tanov «umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti»

 
Abdurauf Fitrat 
XX  asr  boshlarida  Vatan  mustaqilligi  va  millat  farovonligi  uchun  kurashgan  jadid 
harakatining  namoyondalaridan  biri  Abdurauf  Fitrat  bo‘lib,  u  yirik  davlat  arbobi,  yetuk  olim, 
mohir pedagog va buyuk ma‘rifatparvar ham edi. Abdurauf Fitrat 1886 yili amirlikning poytaxti 
Buxoro shahrida tug‘ildi.  «Fitrat» Abduraufning  taxallusidir, bu so‘z  «tug‘ma tabiat»,  «tug‘ma 
iste‘tod» degan ma‘nolarni anglatadi. 
Abdurauf dastlab eski maktabda, so‘ngra Buxorodagi Mirarab madrasasida tahsil ko‘radi. 
Abdurauf  Fitratning  ijodiy  faoliyati  Turkiyada  boshlandi.  U  islohotchilik  yo‘liga  kiradi.  Uning 
jamiyatni  isloh  qilish  haqidagi  g‘oyalari  1909  yili  fors  tilida  Turkiyada  yozilgan  dastlabki 
asarlari «Hindistonda bir farangi ila bir mudarrisning bir necha masala ham usuli jadid xususida 
qilgan munozarasi »(1909 y) va «Hind sayyohi bayonoti»da (1911 y) ifodalanadi. 
1913 yili 4 yillik o‘qishdan so‘ng Fitrat ilg‘or qarashlari bilan Buxoroga qaytadi. Yangi 
usul maktablari ishlarida faol ishtirok etadi. Fitrat turli bilim muassasalari uchun qator darslik va 
qo‘llanmalar yaratadi. 1917 yili uning «Ibtidoiy maktablarning so‘nggi sinflar uchun mo‘ljallab 
tuzilgan o‘zbek tilidagi o‘quv darsligi» Bokuda nashr etiladi.  
Uning  turli  mavzudagi  publisistik  maqolalari  o‘sha  davr  matbuotida  tez-tez  e‘lon  qilib 
turiladi.  Ayniqsa,  «Ittifoq  etaylik»,  «Yurt  qayg‘usi»,  «Maorif  ishlari»,  «Maktab  ishlari», 
«Maktab kerak», «Tilimiz» kabi maqolalar bevosita maorif masalasiga bag‘ishlangan edi. Adib 
1918  yilning  aprelida  Toshkentga  kelib  o‘qituvchilik  qilagan.  Shu  bilan  birga  u  Toshkentda  
«Chig‘atoy gurungi» tashkiloti faoliyatini yo‘lga qo‘ydi. U jamiyat safida madaniyatimiz tarixida 
alohida kasb  etgan o‘tmish ilmiy, adabiy va madaniy merosimizni  o‘rganish  va ulardan xalqni 
bahramand etish, avlodlarni aedodlarning o‘lmas ruiyati bilan bog‘lshada katta xizmat qilgan. 
Fitrat  1921  yili  Buxoroda  hukumat  bilan  ochilgan  Sharq  musiqa  maktabining 
tashabbuskori bo‘ladi va maktabga o‘z hovlisini hadya etadi.  
1922-1923  yillarda  Fitrat  Buxoro  Xalq  Respublikasining  maorif  noziri  sifatida  barcha 
o‘zbek,  tojik  va  bosha  millatlarning  bolalari  uchun  maktablar  ochish,  o‘qituvchilarga  metodik 
qo‘llanmalar  tayyorlash  sohasida  katta  ishlar  olib  bordi.  Xotin-qizlar  maktablarini 
ko‘paytirishga, xotin-qizlarni ma‘rifatga tortishga alohida e‘tibor beradi.  
Fitrat 1920-1924 yillarda Moskva va Leningradda yashab ijod qiladi. U bu yillari Lazerev 
nomidagi    Jonli  sharq  tillari  institutida  ilmiy  xodim  bo‘lib  ishlaydi,  shu  yerda  va  Leningrad 

---

universitetida  ma‘ruza  o‘qiydi.  Leningrad  universiteti  uni  klassik  adabiyot  namoyondalari 
to‘g‘risidagi  tadqiqotlari  uchun  professorlik  unvoniga  tavsiya  qiladi.  Jonli  sharq  tillari 
institutining  ilmiy  kengashi  unga  professorlik  unvoni  berish  tavsiyani  tasdiqlaydi.  Fitrat  O‘rta 
Osiyoning birinchi professori bo‘lib tarixga kiradi.  
30-yillarga  kelib  Fitrat  ijodidan  «Panturkizm»,  «Millatchilik»  g‘oyalari  axtarilib,  uni 
qoralash boshlanadi. U 1937 yilning 23 aprelidan 24 apreliga o‘tar kechasi hibsga olinadi. «Xalq 
dushmani»,  «Millatchi»  kabi  ayblar  qo‘yilib,  sud  Fitratni  1938  yil  5  oktyabrda  otishga  hukm 
qiladi.  Bu  hukm  bir  kun  oldin  ijro  etiladi.  Abdurauf  Fitrat  O‘zbekistonda  maktab  va  ta‘lim-
tarbiya rivojiga katta hissa qo‘shgan  yetuk ma‘rifatparvar va mohir islohotchi pedagog sifatida 
xalq xotirasida qoldi.