«Oǵuznama» shıǵarması. Ahmed Yassawiy hikmetleri hám Rabǵuziydiń «Qıssa-sul-anbiya» shıǵarması hám onıń tili «Oǵuznama»

Rabǵuziydiń «Qıssa-sul-anbiya» shıǵarması hám onıń tili
Burxanatdin Nasritdin Rabǵuziy XIII ásirdiń aqırı XIV ásirdiń basında Xorezmde jasaǵan belgili sóz sheberleriniń biri. Rabǵuziydiń ómiri hám shıǵarmaları tuwralı maǵlıwmatlar júdá az. Onıń tek «Qıssasi Rabǵuziy» yamasa «Qıssa-sul-anbiya» shıǵarması saqlanıp qalǵan. Qolda bar maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Rabǵuziy jaslayınan ilimge, bilimge qızıqqan. Arab-parsı tillerin jetik ózlestirgen. Arab tilinde jazılǵan ádebiyatlardı, diniy kitaplardı kóp oqıydı. Óz dáwiriniń sawatlı, bilimdanı bolǵanlıqtan, Xorezm úlkesiniń qazısı bolıp isleydi. Arab tilinde jazılǵan kitaplardaǵı payǵambarlar, áwliyeler tuwralı, ańız-áńgimelerdi, ápsanalardı jiynap, onı ózinshe ádebiy juwmaqlastırıp olardı turkiy tilge awdarma jasaydı. Bul ápsanalar jiynaǵı «Qıssa-sul-anbiya» yaǵnıy «Payǵambarlar tuwralı qıssalar» dıń payda bolıwına alıp keledi. «Qıssası Rabǵuziy» da berilgen qıssalar, ráwiyatlar payǵambarlar, áwliyeler tuwralı «Quran» hám basqa da diniy kitaplardan alınǵan ańız áńgimelerden ibarat. Payǵambarlardıń ómiri tuwralı ápsanalar arqalı islam dini hám onıń sháriyatları úgit násiyat etiledi. Sonıń menen birge qıssalarda adamnıń ruxıy dún yasınıń pákligi, tazalıǵı, maǵrıyfat, ádep-ikramlılıq hám tárbiyalıq sıpattaǵı ápsanalar berilgen.Bul ápsanalar orta ásirdegi turkiy xalıqlarınıń turmısı, úrp-ádetleri tiykarında jazılǵan.
Rabǵuziy qıssaları kólemi jaǵınan 72 qıssadan ibarat.
Rabǵuziy óziniń bul shıǵarmasın Xorezm walayatınıń Rabat-oǵuz úlkesiniń qazısı bolıp islep atırǵanda, sol úlkeniń hákimi musılman dinin qabıl alǵan mongol beklerinen esaplanǵan Nasritdin Toqbuǵanıń ótinishine baylanıslı jazadı. Shıǵarmanıń ózinde jazılıwına qaraǵanda «Qıssası Rabǵuziy» 1309-1310 jılları jazılıp, 1310-jılı 21-fevral menen 21-mart kúnleri aralıǵında tınımsız bir jıllıq miynettiń juwmaǵında jazıp pitkeriledi. «Qıssası Rabǵuziy»dıń hár qıylı dáwirlerde kóshirilgen bir neshe kóshirme qol jazba nusqaları bar. Túp nusqası saqlanbaǵan.
Bul kóshirme nusqalar dún yanıń túrli kitapxanalarında hám qol jazba fondlarında saqlanadı. «Qıssası Rabǵuziy»dıń tabılǵan nusqalarınıń ishinde jazılıw waqtı jaǵınan eń eskisi XV ásirde kóshirilgen bolıp házir Londondaǵı Britaniya muzeyinde saqlanadı. Bul nusqanıń kóshirmesi talantlı tyurkolog Karl Grenbek tárepinen alınıp, 1948 jılı Daniyanıń Kopengagen qalasında basılıp shıqtı.
Jáne bir nusqası Rossiya Ilimler Akademiyasınıń Shıńǵıs tanıw institutınıń Sankt-Peterburg bóliminde S-245 shifrı menen saqlanadı. Bul nusqanıń da anıq kóshirilgen jılı belgisiz, XV-XVI ásirlerde kóshirilgen dep shamalanadı. XIX ásirdiń ekinshi yarımında XX ásirdiń basında «Qıssası Rabǵuziy» Kazan hám Tashkent qalasında litografiyalıq usılda bir neshe mártebe járiyalandı. Bul dóretpeniń tolıq teksti birinshi ret tyurkolog N.K.Il minskiy tárepinen 1859-jılı Kazan qalasında járiyalandı. Bul Rossiya Iilimleri Akademiyasında saqlanatuǵın kóshirme nusqa edi.
XX ásirdiń basında «Qıssası Rabǵuziy»den úzindiler, onıń tillik ózgesheliklerine lingvistikalıq sholıw jasaw P.M.Melioranskiy, S.E.Malov, N.F.Katanov, N.F.Ostroumov miynetlerinde járiyalandı.
«Qıssası Rabǵuziy» Ózbekstanda ǵárezsizlik nátiyjesinde bir mártebe járiyalandı. Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń akademigi E.Fazilov tárepinen baspaǵa tayarlanıp eski túrkiy tilde 1990-jılı «Qıssası Rabǵuziy» degen atamada Tashkent qalasınan basılıp shıqtı. Bul baspa K.Grenbek baspası tiykarında tayarlanǵan.
«Qıssası Rabǵuziy» boyınsha Ózbekstanda bir kandidatlıq disertatsiya jaqlandı. Ózbek ilimpazı Ul mas Mırzakarimova 1969-jılı Tashkentte «Qıssası Rabǵuziy»dıń morfologiyalıq ózgeshelikleri» degen temada kandidatlıq disertatsiya qorǵadı.
«Qıssası Rabǵuziy» dıń tiline xarakterli belgiler tuwralı aytatuǵın bolsaq bul shıǵarma Orta Aziyadaǵı turkiy tilles xalıqlardıń hámmesi ushın da ortaq ádebiy miyras ekenligin aytıwımız kerek. Sonlıqtan da onıń tilinde oǵuz, qıpshaq hám qarluq tilleriniń elementleri kóplep ushırasadı.
Rabǵuziy óz qıssalarınıń xalıq arasında tusinikli bolıwı hám tez taralıwı ushın júdá ápiwayı, tusinikli, xalıq tilinde jazǵan. Qıssalar tili jaǵınan fol klorlıq shıǵarmalarǵa jaqın. Awızeki xalıq dóretpelerindegidey tildiń kórkemlew qurallarınan paydalanıwı, naqıl-maqallardı kóplep qollanıwı bul shıǵarmanıń tek sol dáwirde ǵana emes, keyingi ásirlerde de súyip oqılıwın, xalıq arasına keńnen taralıwın támiynlegen.
«Qıssası Rabǵuziy» tómendegidey tillik belgileri menen ajıralıp turadı.
Fonetikalıq jaqtan dawıslı sesler únlesligi jaqsı saqlanǵan, erin hám tańlay únlesligi: adamnuń, Yusup aydı: qazǵurmaǵıl, Tishilárniń kózleri Yusupni kórer.
«y» fonemasına salıstırǵanda «z», «d» fonemasınıń qollanıwı jiyi ushırasadı: kezin-keyin, quzǵıl-qoyǵıl, Saliq uzqudin oyǵandı-Saliq uyqıdan oyandı, azaq-ayaq, qazǵur-qayǵır, sizindin kedin-sizden keyin, h.t.b.
Rabǵuziy qıssalarınıń leksikasında Orta Aziyada jasawshı oǵuz, qıpshaq , qarluq qáwimleri tillerine tán bolǵan sózler tiykarǵı orındı iyeleydi. Sonıń menen birge eski turkiy tilge tán bolǵan izza-xuda, ezuq-jazıq, tálim, uqish-kóp, qamuǵ-hámme, tamuǵ-dozaq, ujmaq-jánnet, yalovosh, h.t.b. sózler ushırasadı.
«Qıssası Rabǵuziy» morfologiyalıq jaqtan tómendegi belgileri menen ajıralıp turadı. Seplik affiksleri tubir sózdiń aqırındaǵı sestiń únli únsizligine qaray jalǵanadı. Mıs: Solihǵa.
Iyelik sepliginiń -nıń//niń, -nuń//nuń, -ıń//iń affiksleri jumsalǵan: Ul eliń evleri, Arabnıń adati bar, Adamnuń terisi boǵoyat kórúklú erdi.
Tabıs sepliginiń -nı//ni affiksi menen birge -ın//in, jalǵawlarıda qatar jumsalǵan: Bir adaqın kestiler, Zulayxa olarnıń iliklerin keshmishlerin kórdi.
Barıs sepliginiń -ǵa//ge, -qa//ke, -e//a affiksleri ushırasadı: yazıqa-dalaǵa, eviqa-úyine, qavmuqa-qáwmine, aǵzıǵa-awzına.
Barıs sepliginiń -ǵaru-ǵeru affiksleri de ushırasadı: tashqarı-tısqarı, qayǵaru-qaerge, engaru-ilgeri.
Shıńǵıs sepliginiń -dıń/din affiksi ónimli jumsalǵan, basqa variantları da bar: Men sendin nersa tilemesmen, kúlsa tishleridin nur berur erdiler. Jıynaqlaw sanlıqları -agu affiksi menen jasalǵan:ushagu, unagu, ikagu. Qatarlıq sanlıqları -ınsh/insh affiksi menen jasalǵan: birinsh, ikkinsh h.t.b. «Naluk, netak» soraw-qatnas almasları, «qamuǵ» jámlew almasıǵı, «kim ersa» belgisizlik almasıǵı, «tekma» (hár) belgilew almasıqları ushırasadı. Kelbetlik feyillerdiń eski turkiy tilindegi -duq//dúk, -ǵlı//gli affiksleri siyregirek, al -mısh/mish affiksleri jiyi ushırasadı: kirmish, yanashǵan, aymish. Hál feyildiń -ıban/iban formaları da jiyi qollanılǵan. -Turur//durur kómekshi feyili gáptiń bayanlawısh xizmetinde jumsalǵan: Bilgulik ish turur. Kelbetlik jasawshı -luq/lúk affikside jiyi ushırasadı: Kórúklúk erdi, qattıq kuńgúllúk ermishsań. Feyildiń ózgelik dárejesin jasawda -ǵur//gúr affiksleri qollanılǵan: bilgurdi- bildirdi.
Qullası, bul shıǵarma tillik belgileri jaǵınan Orta Aziyadaǵı turkiy tilleriniń hámmesi ushın birdey ilimiy qunǵa iye. Onıń tilinde oǵuz hám qıpshaq tillerine tán belgiler qarluq tillerine salıstırǵanda kóbirek saqlanǵan².