«Oǵuznama» shıǵarması. Ahmed Yassawiy hikmetleri hám Rabǵuziydiń «Qıssa-sul-anbiya» shıǵarması hám onıń tili «Oǵuznama»

«Oǵuznama»nıń tili boyınsha maǵlıwmatlar:
Betlew almasıqlarınan: «men, sen, biz, senler», siltew almasıqlarınan: «bu, oshu, oshub, oshul, oshdaǵ», soraw almasıǵınıń «neshúk», belgisizlik almasıǵı, «bir» sanlıǵınıń atawısh sózlerge dizbeklesiwi arqalı jasalǵan: bir uluǵ orman bar erdi, bir kól arasında.
Ózlik almasıǵı «óz» sózi arqalı ańlatılǵan. Jámlew almasıǵı: qamaǵı, (qamuǵı (MK)) sózi arqalı bildirilgen.
Túbir kelbetlikler: al, aq, qara, kók, qızıl, yaqshı, yaman, bedúk, uluǵ. Dórendi kelbetlikler tómendegi qosımtalar arqalı jasalǵan:
-un//-ún: uzun, túzún,
-ı: yazı yer,
-luǵ//lúg: kórúklúk, altınluǵ,
-sız//siz: sanaǵuluqsız nemeler, tarlaǵusız yazı yer.
-raq//-rek: kórúklúrek.
-ap-aq, qıp-qızıl,
«Oǵuznama»da bir, úsh, toquz, qırıq sanlıqları jumsalǵan: Keshelerden soń úsh erkek oǵul toǵurdi; kúnlerde bir kún, toquz kúndún soń oǵuz qaǵanǵa atnı keltúrdi; qırıq kúndún soń muz daǵ degen taǵnuń adaǵı ǵa keldi.
Feyil jasawshı qosımtalar:
-la//le affiksi arqalı jasalǵan: bashla, abla, baǵla, yúkle, saqla.
-a//e:oyn-a, til-e, ash-a.
-lan:urush bashlandı.
-i: bit-biti-bitidi.
Feyildiń dárejeleri. Ózlik dáreje -ın//in affiksi arqalı jasalǵan:sevin, baqın.
Ózgelik dáreje: óltúrdú, shapturdú, keldúrgil, baqındurdu. Belgisiz dáreje ıl//il,n: bitilmish, bashlandi.
Meyil formaları. Buyrıq meyil feyilleri ekinshi bet birlik san túbir feyiller túrinde ushırasadı. Ekinshi bet birlik sandı ańlatıw ushın -ǵıl//gil affiksleri jumsalǵan: bolǵıl, kelgil, keltúrgil, -uń affiksi arqalı da bildirilgen: boluń. Úshinshi bet birlik hám kóplik sanda -sun//-sún affiksi qollanadı: bolsun, qalmasun, bilgúrsún, keldúrsún, berdúrsún. Tilek meyili -alıq affiksleri arqalı bildirilgen: Alalıq taqı qalqan. Shárt meyili -sa//se affiksi arqalı jasalǵan: bolsa, kúlse, yıǵılsa, erse.


Ahmed Yassawiy hikmetleri hám onıń tili.
Xoja Ahmed Yassawiy XI ásirdiń ekinshi yarımında Sırdáryanıń orta jaǵası Túrkstan qalasına jaqın jerdegi Yassa awılında shayıx Ibraximnıń shańaraǵında tuwıladı.
Ahmed Yassawiy túrkiy tasawwif poeziyasınıń kórnekli wákili, tasawwifke tán diniy-filosofiyalıq aǵımnıń tiykarın salıwshı. Onıń shayırlıq dańqı Orta Aziya, Qazaqstan, Edil hám Jayıq boyına keń taralǵan. Xoja Ahmed Yassawiydiń tuwılǵan jılı belgisiz, al 1166-jılı Túrkstanda qaytıs bolǵan. Baslawısh tálimdi Túrkstandaǵı belgili shayx Arıslanbaptan aladı, er jete kele Buxara medresesinde tálim aladı. Bul jerde Yusup Hamadaniydan tálim aladı, onıń shákirti boladı. Túrkstanǵa qaytıp kelip shayıxlıq, pirlik xızmetin baslaydı, islam dini, onıń sháriyat hám nızamların úgit-násiyatlaytuǵın hikmetler jazıp xalıq arasında úlken húrmet-izzetke bólenedi.
Kóp jıllar dawamında Madina da Muxammed, Túrkstanda Xoja Ahmed dep atın shıǵarǵan ullı Yassawiydiń shıǵarmaları tek bir tárepleme bahalanıp keldi. Ol reaktsiyalıq feodal toparlardıń dún yaǵa kóz qarasın sáwlelendiriwshi, tárki dún yalılıqtı jırlawshı, qarapayım-xalıqtı zalımlardıń eziwine jaǵday jaratıp beriwshi hikmetler jazǵan dep keskin qaralanıp kelindi.
Negizinde Yassawiy iliminde tek islam dini, tasawwif filosofiyası ǵana emes, al onıń dún yaǵa kóz qarasları, ónermentler, sharwalar h.t.b. kóz qarası sáwlelengen. Onıń kóz qaraslarında dún yadan waz keshiw ideyası jatpaydı, kerisinshe ádalatsızlıq, jamanlıq, paraxorlıq, nadanlıq, dún yaparazlıq illetiniń rawajlanıwına sharayat jaratıp bergen bul dún yanı kewilden quwıwǵa shaqırıq taslanadı, ruwxıy tazalıqqa umtıladı.
X.A.Yassawiy miyraslarınıń tiykarın «Diywanı xikmet», yaǵnıy «Danalıq kitabı» dep atalatuǵın xikmetler jıynaǵı quraydı. Onıń qol jazba nusqalarınan eń eskisi 1105-jılı arab grafikasında kóshirilgen. Házirgi waqıtta Stambulda saqlanadı.
Ahmed Yassawiy xikmetleri birinshi ret 1836-jılı Kazan qalasında basıp shıǵarıldı. Ekinshi mártebe 1887-jılı jáne Kazan qalasında basıladı. Bunnan soń 1912-jılı Tashkentte basıp shıǵarıldı. A.Yassawiydiń dáslepki baspalarında 109 hikmat berilgen bolsa, sońǵı baspalarında tolıqtırılıp 149 hikmetke jetti.
A.Yassawiy xikmetleri Orta Aziya hám Dáshti qıpshaq dalalarında jaylasqan xalıqlar arasında keńnen taralǵan. Aradan waqıttıń ótiwi menen awızdan-awızǵa ótiw arqalı bul xikmetler tolıqtırılıp hám ózgerip baradı. Sonlıqtanda házirgi waqıtta bul xikmetlerdiń qaysısı Ahmed Yassawiy tárepinen, qaysısı onıń shákirtleri tárepinen jazılǵan, tolıqtırılǵanın anıqlaw biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Yassawiy xikmetleriniń tili júdá ápiwayı, túsinikli, awızeki xalıq dóretpeleriniń tiline usaydı. A.Yassawiy xikmetleriniń tilin tereń hám hár tárepleme izertlep prof, A.K.Borovkov hám Ámir Nadjip «Orta Aziyada Karaxanid mámleketinde «Kutadgu bilik», «Xibatul hakayıq» dóretpeleri jazılǵan karluk uyǵır ádebiy tilinen basqa, qıpshaq-oǵuz ádebiy tili payda bola basladı»,-degen juwmaqqa keledi. Bul qıpshaq oǵuz ádebiy tilinde jazılǵan eń dáslepki miynetleri Ahmed Yassawiy hikmetleri boldı.
Ahmed Yassawiy óz zamanında farsı tilin kótermelep, óz tilin esapqa almaǵan iranıylasqan túrkiy alımları, iranıy hám arablarǵa baǵıshlab tómendegi hikmetti jazadı:

Xoshlamaydur alımlar siziń ayǵan túrkini, Ariflardan eshitsań ashar kóńúl múlkini, Ayat, hadis mánisi túrkiy bolsa muwapıq, Mánisine jetkenler jerge qoyar bórkini. Miskin, zaif Xodja Ahmat jetti, Farsiy tilin biliban kun aytadur túrkini.

dep jazıp óziniń túrkiy tilinde jazıwı hám sóylewiniń sebebi farsısha bilmegenlikten emes, al parsı tilin jetik bilgen, halda túrkiy tilinde jazıw hám sóylewdi maqul kórgenligin ańlatadı.
A. Yassawiy xikmetleri tiline tán bolǵan tiykarǵı belgiler tómendegilerden ibarat: Fonetika tarawında 9 dawıslı 23 dawıssız fonema jumsalǵanın kóriwge boladı. Arab tilinen ózlestirilgen «f» foneması túrkiy jazba esteliklerdiń ishinde Ahmed Yassawiy hikmetlerinde dáslep qollanǵanın bayqawǵa boladı: farzand, Mustafa, márifat, nafsi, h.t.b.

Morfologiya tarawında:

a) Tabıs sepliginiń - ni//-nı affiksiniń jumsalıw jaǵdayları ushırasadı: gavxarni, karvannı.
b) Buyrıq meyildiń ekinshi bet birlik san formasında -ǵıl// gil -ǵul//gil-ǵın; affiksleri jiyi jumsalǵan: kórgil, qılǵın, salǵın, urǵul, salǵıl.
v) hal feyildiń eski forması -u//ú affiksleri menen birge -uban// úban, -ban//ben formalarınıń jumsalıwı ushırasadı: tilaban, barıban.
g) Eski uyǵır hám orta ásirlik jazba esteliklerge tán bolǵan, únsiz, dawıssız yaki dawıslı seslerden tamamlanǵan túbir feyillerge kelbetlik feyil jasawshı -ǵan//-gán formasınıń ónimli jalǵanıwı ushırasadı: ketgan, báǵlagan, aytgan.
d) Eski uyǵır esteliklerinen kiyatırǵan kelbetlik feyildiń -mıs// mish formalarınıń qollanılıwı jiyi: bilmishler, almıshlar, tilemishler, ermish.
e) Házirgi keler máhál feyiliniń -ǵu forması ónimli jumsalǵan: surǵun, kórgún h.t.b.
- dur//-dúr predikativi jiyi ushırasadı: sıddıqdur, tutadur, keladur.
-erúr kómekshi feyili ushırasadı: elgan erur, iman erur, vayran erur.
j) Leksika tarawında uyǵır-karluk, oǵuz-qıpshaq dialektleriniń elementleri ushırasadı.
A.Yassawiy xikmetleri tilinde házirgi qaraqalpaq tilinde jiyi jumsalatuǵın kóńil, sóz, yaqshı, yaman, til, bas, kók, yol, qızıl h.t.b. sózler, sonday-aq eski túrkiy ádebiy til ushın tán bolǵan qapuq, qamuǵ, eren, ujmaq, elig, arıǵ, h.t. basqa sózler az sanda bolsa da ushırasadı. «Diywanı hikmet»lerdiń leksikasınıń ózine tán ózgeshelik belgileriniń biri islam dinin, Yassawiya diniy-filosofiyalıq aǵımınıń tiykarǵı túsiniklerin bildiretuǵın kóp sanlı arab parsı sózleri jumsalǵan: tariyqat, súnnet, sháriyat, iman, dozaq, zikir, káfir, mómin, buzruk, shaytan, sájde h.t.b.