Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

Buxoro amirligida madaniy hayot

Ashtarxoniylar hukmronligi davridan boshlab ijtimoiy-madaniy hayot rivojining qudratli to’sig’iga aylangan diniy mutaassiblik mang’itlar hukmronligi davrida yanada kuchaydi. Bu omil, birinchi navbatda, aniq tabiiy fanlarning rivojlanishiga imkon bermadi. Chunki, diniy mutaassiblik namoyondalari bu fanlar sohasida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan har qanday kashfiyotni Xudoning irodasiga shak keltirish deb hisoblardilar. Shuning uchun ham uch o’zbek xonligida, jumladan Buxoro amirligida aniq tabiiy fanlar rivojlanmadi. Shu tufayli, bu davrda asosiy asarlar tarix, adabiyot, san’at va me’morchilik sohasida yaratilganligi bejiz emas edi. Buxoroning XIX asr birinchi yarmida ijod etgan tarixchi olimi Muhammad Yaqub ibn Diniyolbiy Buxoriy (1771-1831) edi. U “Gulshan ul-mulk” (Podsholar gulshani) degan asar yozib qoldirgan. Bu asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismi Buxoroning qadimgi tarixi, uning hukmdorlari shajarasi bayoniga bag’ishlangan. Asarning ikkinchi qismida esa Markaziy Osiyoning XVIII va XIX asr boshlaridagi tarixi bayon etilgan.

XIX asrda yozilgan Mirzo Shams Buxoriyning “Bayoni ba’zi havodisoti Buxoro, Ho’qand va Qoshq’ar” (“Buxoro, Qo’qon va Qashqarning ayrim voqea-hodisalari bayoni”) kitobi, shuningdek, Mir Olim Buxoriyning “Fathnomayi sultoniy”, Muhammad Hakimxonning “Yilnomalar to’plami” asarlari tariximiz uchun muhim manbalar hisoblanadi.

Bu davr adabiyotida o’z davrining mashhur shoir va yozuvchilari ijod qilganlar. Ulardan biri o’ziga xos iste’dod egasi Muhammadniyoz Nishotiy edi (XVIII asrda yashab ijod etgan). U o’rtacha, vaqti kelganda esa kambag’allik va sargardonlikda yashagan.Shoir 1778-yilda o’zining ajoyib “Hush-u Dil” dostonini yaratgan. O’zbek adabiyotining katta yutug’i sanalgan bu asarni shoir majoziy shaklda yozgan. Doston qahramonlari – Aql, Hush, Yurak, Xayol, Vafo, Nazar, Ishq va boshqalarning har biri g’oyat go’zal insoniy fazilatlarga ega. Raqib, Fasod, Nafs obrazlari esa yomon sifatlar hamda turli yovuzliklarning timsoli edi.

Shu tariqa Nishotiy dostonida odamlar va davlatlar orasidagi nizolar, baxillik va boshqa axloqiy qusurlar qoralanadi. Yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi qarashlarga xayrli intilishlar, aql va oliyjanob niyatlar ustun keladi.

Bundan tashqari, Nishotiyning adabiy ijodidagi yana bir o’ziga xoslik – bu uning adabiyotda munozara janri taraqqiyotiga katta xissa qo’shganligidir. Bu o’rinda uning “Qushlar munozarasi” majmuasi katta ahamiyatga ega. Asarda o’sha davrdagi ijtimoiy tuzumga xos illat, jaholat, mansabparastlik majoziy shaklda tanqid qilingan, mehnat ahlining kamtarligi ulug’langan. Asarda laylak, zog’, bulbul, tovus, to’ti, humo kabi 14 ta qush o’rtasida bo’lib o’tgan bahs tasvirlangan. Bu davrning yana bir mashhur shoiri Mujrim-Obid edi. (1748-1818). Shoirning asarlarida jamiyatdagi nomukammallik, ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, odamlar fe’ilidagi illatlar tanqid ostiga olinadi.

Yirik olim, faylasuf, shoir Ahmad Donish (1827-1897) 20 yil mobaynida Buxoro saroy kutubxonasida xattot va rassom bo’lib ishlagan. U astronomiya, tibbiyot, rizolat, me’morchilik va musiqadan tashqari xattotlikni, rassomlik hamda rang berish san’atini ham o’rgangan edi. Ahmad Donish ko’chirgan, bezagan yoki rasm ishlagan qo’lyozmalar ichida “Shohi darvesh”, “Ajoyib at-tabaqot” va boshqa asarlar buning dalilidir.

148.