Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

Somoniylar davlatining tashkit topishi va boshqaruv tizimi Bizga ma'lumki, IX asrdan boshlab
Urta Osiyoda markaziy kuchli davlatlar tashkil topa boshlaydi. Bulardan biri Samoniylar davlati bulib, bu davlat rivojlangan paytda iktisodiyot va madaniy xaet gullab yashnaydi. Somoiiylar davlatining tangalari
xatto ukanubiy rus dashtlari va Evropada tanilgan. Somoniylardan ta sh kari Koraxoniylar, Saljukiylar va
Gaznaviylar kabi davlatlar tashkil topdi. Bu davlatlar davrida juda

kup inshootlar va madaniy xordik chikaradigan bogu-roglar barpo etildn. Bu davlatlar kuchaygan paytda ilmu-fan, madaniyat va san'at soxalarida juda katta ishlar amalga oshirildi. Bu davlatda boshkaruv tizimi devonlar orkaii boshkarilgan. 10 ta devon bulgan. Bosh devon Vazirlar devoni.

87. Somoniylar davlatida yer-suv munosabatlari va soliq siyosati. Bizga ma'lumki, IX asrdan
boshlab Urta Osiyoda markaziy kuchli davlatlar tashkil topa boshlaydi. Bulardan biri Samoniylar davlati
bulib, bu davlat rivojlangan paytda iktisodiyot va madaniy xayot gullab yashnaydi. Somoiiylar davlatining
tangalari xatto ukanubiy rus dashtlari va Evropada tanilgan. Somoniylardan tashkari Koraxoniylar,
Saljukiylar va Gaznaviylar kabi davlatlar tashkil topdi. Bu davlatlar davrida juda kup inshootlar va madaniy
xordik chikaradigan bogu-roglar barpo etildi. Bu davlatlar kuchaygan paytda ilmu-fan, madaniyat va san'at
soxalarida juda katta ishlar amalga oshirildi. Er vasuv munosabatlar yaxshi yulga kuy il gai. Suv taksimoti
bilan Buxorodan kozining uzi shugullangan.

. 88. Ismoil Somoniy islohotlari. Somoniylarning eng aklli va tadbirkor vakili Ismoil Somoniy bulgan. U asosiy e'tiborini uz davri uchun il gor xisoblanishi markazlashgan davlat tizimini joriy etishga karatdi.Bu tnzim asosini oliy xukmdor dargoxi (saroyi) va devonlar (vaznrliklar) majmui tashkil etgan.Oliy xukmdor Amir unvoniga ega edi.SHu sababdan yozma manbalardan Amir Ismoil, Amir Axmad kabi ta'kidlami uchratamiz. Bundan tashkari Xoris amiri la'vozimi xam bulib, и oliy xukmdoriaming barcha xukm va topshiriklari ijrosining bajarilishi nazorat kilgan.Dargox xdmda boshka kagor muxim davlat idoraiarining

xavfsizligini amalga oshirish vazifasini bosh Xojib va uning xodimlari bajarganlar. Dargoxnnng xiijalik yumushlari faoliyatini vakil boshkargan.Bimdan tashkari, dargoxda dasturxonchi, eshik-ogasi, sharbatdor kabi xizmatchilar xam bulgan.Devon boshkaruvi 10 ta yunalishdan iborat bulib, poytaxt Buxoroda aloxida binolardajoylashgan edi.Bosh vazirdevoni, Moliya (kirim-chikim) ishlari devoni, sokchilarboshlikdevoni, xat-xabarlar mutassaddisi devoni, Saroy ish boshkaruvchisi devoni (uning xizmatchilari zimmasiga shaxar va kishloklarda, kucha va bozorlarda ijtimoiy tartibni ximoya kilish, diniy marosimlarni amalga oshirislida chegaradan chikmaslik kabi ishlar yuklangan), vakflar devoni, kozilik ishlari devoni ana shular jumlasidandir. Bu devonlaming keng maxalliy joylarda bulimlari bulgan.Viloyatlar boshkaruvchilari xoknm, Rais deb (shaxar) yuritilgan. Daviat ishlariga kabul kilishda ma'lum bir talablar ulchovi bulgan, bular: davlat titini «mukammal bilish, zamona xukuk me'yorlaridan tulik xabardorliq tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarliq xisob-kitob ishlaridan bilimdonlik kabilardir».Xarbin lashkar 2 toifaga bulingan: doimiy ravishda faoliyat kursatuvchi saraiangan va zarur xollarda yigiladigan ungililar. yukoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, somoniylar davrida davlat boshkaruvi va xarbiy siyosatning uz davri uchun murakkab va saloxiyatli tizimi tashkil topgan.Mazkur masalaga ju'da kata e'tibor berilganligini shu narsadan xam bilsa buladiki, davlatning umumiy yillik daromadi 45 million dirxamni tashkil etgani xolda, shundan 10 million dirxam davlat boshkaruvi va lashkarga sarflangan.Movarounnaxrda xujalik tarakkiyoti fakat Markaziy Osiyoning emas, balki Oda Osiyoning xam yul xududlaridan bin xisoblanardi. SHaxar Bilan kishlok urtasidagi, utrok dexkonchilik xukuklari Bilan kuchmanchi kabilalar urtasidagi maxsulot ayriboshlashning kuchayib borishi, karvon savdosining usishi ulkaning kishlok xujaligini, xunarmandchilikning rivojlanishi omili buladi Movarounnaxr iktisodi musulmon mamlakatlari orasida etakchi urinlardan birini egallar edi.YOzma manbalarning bergan ma'lumotlarga Karaganda Zarafshon Kdshkadaryo voxalari, Fargona, Eloq SHosh va Xorazmda IX-X asrlarda bunday, афа, tariq guza va boshka ekinlar ekib dexkonchilik kilganlar.

89. Movarounnahrda Qoraxoniylar liukmronligining o'rnatilishi va davlat bosliqaruv usullari.

Bizga ma'lumki, IX asrdan boshlab Urta Osiyoda markaziy kuchli davlatlar tasliki! topa boshlaydt. Bulardan bin Samoniylar davlati bulib, bu davlat rivojlangan paytda iktisodiyot va madaniy xayot gullab yashnaydi. Somoiiylar davlatining tangalari xatto janubiy rus dashtlari va Evropada top il gam. Somoniylardan tashkari Koraxoniylar, Saljukiylar va Gaznaviylar kabi davlatfar tashkil topdi. Koraxoniylar davlati tashkil eti shda Jikil va YAgmo kabilalari asosiy ml u у nagan. Koraxoniylar davlati ga Abulkarim Sotuk Bugroxon asos soladi Ushbu davlat el-yurt

va viloyatlarga bulib idora kiiingan Bu davlatning xukmdori bugroxon yoki arslonxon deb atalgan. Bu ikki suz turkny xalklar orasida kora suzi bilan xam tilga olnngan Turklarda kora suzi bugoklik ma'nosini bildirgan. Koraxoniylanting Somoniyfar erlariga dastlabkn

xujumi 992-niIda Xorun Bugroxon boshchiligida boshlanadi. 996-yilda ularning Movorounnaxr tomon yana xujm boshlaydilar. 999-yiiga kelib Koraxoniylar Somoniylar davlatining poytaxiti Buxoroni Nasr Elokxon boshchiligida bosib oladi Buning okibatida Somoniylar davlati barxam topali i

90. G'aznaviylar davlatining tashkil topishi, uning ichki va tashqi siyosati.. Gaznaviylar davlati X
asr oxirida Somoniylar xukmronlik kilgan xudud urnida tashkil topadi. Ushbu davlatning asoschisi
Sobuktegin xisoblanib keyinchalik Gazna va Xurosonda ugli Maxmudning siyosiy xukmronligi
mustaxkamlanganligi tufayli Ushbu davlat Gaznaviylar nomi bilan mashxur bulgan. Bu davrda xozirgi
Uzbckiston xududida bir necha markazlashgan feodal davlatlami aytib utishimnz mumkin. Bulardan eng
markazlashgan va rivojlangani Somoniylar davlati xisoblanadi. Koraxoniylar, Gaznaviylar, Saljukiylar va
Xorazmshoxlar davlati usha davrlarda tashki! topib, nnkirozga yuz tutgan. Bu davlatning raxbari Maxmud
Gaznaviy bulib markazi Gazna shaxri.

91. Saljuqiylar davlatining yuksalishi.. X asraing nkkinchn yarmi va XI asrning birinchi yarmi oraligida buyuk saljukiylar davlat nomi Bilan tarixga kirgan yana bir turk davlati tarix xaritasida namoyon buldi.Tanikli tilshunos olim Kozokboy Maxmudovning fikricha saljukiylar xam Alptakin singari Uguz kabilasining Kinik urugiga mansub bulganlar. X asrda yashagan arab geografii Ibn Xaukamning bergan ma'lumotlariga Karaganda, islom dinini kabul kilgan mingta yakin turk oilasi SHarkdan Forob, Kensht va

SHosh urtasidagi tuman ga, ya'ni xozirgi CHimkentning janubiy-garbiga kechib kelgan.Sirdaryoning kuyi okimida barpo bulgan uguz davlatining Saljukbek saljukiylar xonadonining asoschisi edi.Saljukbekning nabiralaridan Tugrulbeq CHagirbek va SHakarbeklar saljukiylar davlati ni saltanat darajasiga kutarishda kata xizmatlar kildilar.Utuzlarnafakat o'zbeklar va turkmanlaming, balki xozirgi Turkiya turklari, Irok turklari, Eron turkmanlari, Gagauzier, Ozarbayjon xalkining xam tashkil topishiga etakchi etnik gurux bulganlar.Saljukiylar dastlab kuyi Sirdaryo xududidagi Jand tumanlari atrofida chorvachilik kilib kuchib yurganlar.Ammo bu eming xokimi SHoxmalik bilan urushib kolib Zarafshon daryosining ung kirgogiga Hyp (Nurota) tumak к ga kuchib ketishga majbur buladilar.Bu tuman xududlarida kuchib ketishga majbur buldi .Bu tuman xududlarida (kuchib ketishga mansub buladilar) yur i sh ga somoniylar ruxsat bergan edilar.Somoniylar saljukiylar Bilan yaxshi, tinch - totuv yashashdan manfaatdor edil ar. CHunki saljukiy turklar koraxoniylarga karshi kurashda somoniylarga yordam berardilar.Birok bu yordamga juda ishonib xam bulmasdi.

92. Xorazmshohlar davlatining yuksalishi. Anushtagin (1072-1032 yillarda) Saljukiylar xukmdori
Malikshox saroyidagi xizmatlari lekin Xorazmni kulga kiritadi. Anushtaginni nabnrasi Ogsiz (1127-115'b
yillar) Xorazmni mustakil" davlatga aylantirib borishga urinib kurdi.U xorazm sho\ unvonini kayta tnklab
Sulton Sanjar bilan kurash olib boradi.l 141-yiIi Xorazmshox Ogsiz Marvni

bosib olib talaydi va kelgusi yili Nishopurga karab yurdi. Birok kuchlar teng bulmaganidan и sulton Sanjarga buy sindi.Otsiz Jont bilan Mangishlokni uz erlarida kushib olgan, kuchmanchi kushinlar, kipchoklar va turkmanlarni uz ta'siriga buysindirgan edi.Xorazm kushinining asosan yullanma askarlar kuchmanchi kipchok va turkmanlardan tuzishga, Xorazmning mustakilligi muammosini xal kilishga xamda SHarkda yangi va kuchli davlatga asossolishga ulgurgan edi.Otsiz ishlarini ugli El Arslon (1156-1172) davom ettiradi.Ei Arslon xukmronligi vaktida Koraxitoylarga karshi kurash olib borishiga tugri keladi.El Arslon vafotidan sung uni ugli Takash Xorazmga xukmronlik kila boshlaydi. Takash davrida Xorazm, davlati yuksak davlatga aylanadi. Takash davrida Xorazm davlatini xududi 2 barobarga kupayadi. Bunga sabab 1196 yilda xalifa Misr kushinlarini engib Eronni egallaydi.

93.