Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

113. Jaloliddin Manguberdi-Vatan himoyachisi.

Tariximizdagi ulug` zotlardan biri mo`g`ul bosqinchilariga qarshi mardonavor kurashgan, Vatan ozodligi yo`lida jon fido qilgan Jaloliddin Manguberdidir. O`rta asr musulmon mualliflari, jumladan uning vaziri va mirzasi ham bо`lgan an-Nasaviy uni Mankburni, (ya'ni mank belgi, xol degan ma'noda, xoldor burunli degan ma'noni anglatgan) nomi bilan atashgan.

Jaloliddin Manguberdi (Mankburni) xotirasini abadiylashtirish va tarixiy adolatni qaror toptirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasi 1998 yil 24-sentabrda 408-sonli maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga muvofiq buyuk sarkardaning tavallud to`yi keng miqyosda nishonlanishi qayd qilib o`tildi. Yubiley munosabati bilan Urganchda sarkardaga ulkan memoriy yodgorlik o`rnatildi. Ozbekiston Respublikasi FA Tarix va Sharqshunoslik institutlari, Xorazm Ma’mun akademiyasi, bir qator Oliy o`quv yurtlari, turli jamg`armalar mutaxassislari tomonidan ko`plab risolalar chop etildi, mohir rassom T.Quryozov tomonidan sarkardaning portreti yaratildi, "Jaloliddin Manguberdi-Vatan, yurt himoyachisi" mavzuida xalqaro iimiy anjurnan o`tkazildi va eng muhimi Prezident I. Karimov boshchiligidagi hukumat va parlament a’zolari, chet ellik mehmonlarni yurtimiz mehmonlari ishtirokida ulkan teatrlashtirilgan tamoshalar bo`lib o`tdi,

Jaloliddin og`ir bir paytda Movaraunnahr urush domiga tortilgan mamlakatning katta qismi mo`g`ullar tomonidan istilo etilgan, imperiya qo`shini yakson qilirigan, amirlarning bir qismi xoinlik yoliga, qolganlari o`z joni-mulkini asrash yo`liga tushgan, sulton mamlakatni o`z holiga tashlab qo`ygan, o`zaro sarosima va tahlika bukm surgan bir vaqtda tarix; sahnasida paydo bo’ldi. Jaloliddin shunday bir og`ir vaziyatda, Vatan va xalq erki uchun kurashib, mo`g`ullarga qarshi 11 yil kurash olib bordi. 14 marotaba mo`g`ullarga qarshi ot surib, uning 13 tasida g`oliblikni qo`lga kiritishga muvaffaq bo`ldi. Mo`g`ullar bosqini arafasida Jaloliddin garchi katta o`g`il bo`lsa-da, buvisi Turkon-xotun tomonidan hokimiyatdan chetlatilgan bo`lib, taxt vorisi etib Turkon-xotun urug`idan bo`lmish boshqa bir shahzoda Qutbiddin o`zloqshoh valiahd deb e'lon qilingan edi. G’azna, Bamiyon, al-Gur, Bo’st, Takinobod, Zamin-Davora va Hindiston bilan chegaradosh yerlar esa Jaloliddinga mulk etib berilgan edi. Garchi Jaloliddin buvisining izmi bilan markazdan chetlatilgan bo`lsa-da, lekin suiton unga alohida muhabbat bilan qarar, uning jasurligini qadrlar va uni o`zidan uzoqlashib ketmasligini xohlar edi. Shuning uchun ham unga vazir etib taniqli davlat amaldori Shams-al Mulk Shahobiddin Alp al-Xaraviyni, noib (o`rinbosar) etib esa sarkarda Kuzbar Malikni tayinlaydi, Muhammad Xorazmshoh plevrit (o`pkaga suv yig`ilish) kasali bilan og`rib taxminan 1220-yilning oxirlarida (hijriy 617-y.) quvg`inlikda Kaspiy dengizidagi Ashuradi orolida vafot etadi. O`lirni oldidan sulton Jaloliddinni taxt vorisi deb e'lon qilib, sultonlik ba'zi rutbalarini unga topshiradi. Jaloliddin o`z inilari O`zloqshoh va Oqshohlar bilan otasini dafn etgach, 70 ta kishisi bilan to`g`ri Urganchga keiadi. Tez orada unga Xo`jand hokimi Temur Malik va boshqa erksevar kishilar kelib qo`shiladilar. Xalq Jaloliddin Manguberdini shod-u-xurramlik va katta umid bilan kutib oladi

114. Mo'g'ullarning Buxoro va Samarqandni bosib olishi. Urganch qamali. 1220 yilking fevralida
CHingizxon Buxoroga etib boradi.Buxorodagi mudofa kuchlariga ixtiyoriddii kushlu, Inonchixon, Xamid
Рига, Suyunchxon va Turaxonlar boshchiiik kilsada fikrlar bir joydan chikmaganligi sababli ayrimlarining
sotkinliklari tufayli shaxar magdubiyatiga uchraydi.SHaxardagi talo-tarojlaming oldini olish maksadida,
Buxoro kozisi Bodriddm Korixon va Imomzoda Rukmnddnnlar CHingizxondan nafakat surab axoining juda
kup kismini kirgindan saklab koladilar. Samarkand mudofasiga esa Sulton Muxammadning togasi Tugayxon
boshchiiik kiladi.Oz vaktlik kamaldan sung иг kuchiga ishonmagan togasi, xam shaxar darvozasini ochib be
rad i.Natijada mugullar shaxarlik bosh suv inshooti bulish Kurgoshin novoskni buzib tashladilar.Navbatdagi
xukm ulkan Xorazmga karatiladi va Urganch shaxri kamal kiladi. Usha paytda Urganchning takdiri
Uzlonshox Okshoxlar

kulida bulsa xam u!ar xam kochib ketadi va Urganch takdiri kurkok xumartaning kulida koladi.U xam shaxar darvozalarini ochib berib taslim buiishdan nariga utmaydi.SHundan keyin shaxar ichkarisida Najmiddin Kubro boskinchiligida dltimanga karshi istexlolchilik kurynishlari boshlanib ketadi va bu buyuk zot xam «YO-xayot, yo-sharafli ulim» shiori ostida dushmanga tashlanib xalok buladilar.

115. Xorazmshoh qo'shinlarining mag'lubiyati, uning sabablari. Xorazmshox Muxammad
kushinlari asosan kanglilar, kipchoklar va turkmanlardan tashkil topgan edilar.Turkon xotun tufayli Dashti
Kipchok va Kaspiy dengizning SHimoliy xududlarida yashab yurgan madaniy jixatdan orkada bulgan
kabilalar Xorazmshox Muxammad kushinida lashkarboshchilik va viloyatlar xakimligi lavozimlarini egallab
olgan bulib, ular fakat Turshn xotun vkruti kulok solar edil ar. Mugullar boskini arafasida Xorazmshox
kushinlari soni Ulugbekni Turt ulut tarixi asarida yozilishicha 400ming kishini tashkil kilgan .Mugullar
kushini esa 200 ming kishi butdi xol os. Xorazmshox mugullar xujumi arafasida mamlakatni mudofaa kilish
uraiga-Eantanayu dabdababoxtik mantik aynu shirotcha mukkasidan ksgadi-Xar kanday zafarlarni uz
shaxsiyatiga boglaydi.Rakibani kuch kudraticha etarli baxo Beta olmaydi.Xorazmshox madaoxlar va
igvocharlar suziga kirib uz mustakilligini yukotadi. Mrodasiz bulib koladi.Akliy anikligi tufayli davlat
ishlarizi td&n chikardi.Xorazmshox CHingizxon boskini кип tjrtibida kuyilgan vaktda 1218 yilda
Xorazmshox saroyda ulkan anjuman mashvarat chakirildi. Saroyning eng obruli oksokoshari bu asnoda uz
fikrlarini bildirdilar.Jumladan SH&xobiddin al-Xivakiy mamlakatning barcha 400 ming kishilik lashkarlarini
Sayxun yakinida tuplab, xoldan toygan mugul lashkflarncha favkulodda xujum uyushtirishni taklif

kiladi.Xorazkshox bu tugridan tugri fikrni rad etadi va uzboshyamchalik kiladi.Natijada ulkan xorazmshoxlar davlati mugullar boskiniga duchor buladi

116. Mo'g'ullar istilosining dahshatli oqibatlari. Kuchmanchi mugul xalki CHingizxon boshchiigida

Markaziy Osiyoga bostirib Kirishi Bilan bir katorda bu diyordayan kuxna obidalar suv insheyutlari va
kishlok xujaligi dayotini vayronaga aylantirdiJumladan Samarkandga kilgan yurishida bosh suv inshooti
bulishi Kurgolin rovosini va Xongayadi suv omborini buzib tashlab Samarkandni valronaga
aylantirdi.Poykakd, Utror, Binonat, Uzgan, Urganch kabi kuxna shaxarlar vayronaga aylantiriddi.Kuilab
boylik va kimmatbaxo buyumlar tortib olinib axolining bir kismi olinadi va kolganlari uz yurtidan surgun
kilindilar 1000 yillardan buen kad kutarib turgan ulugvor me'moriy obidalar vayronaga aylzntirildi.Axolini
kadim-kadimdan buen uzi yashab kelayotgan shaxzr va kishloklami tashlab chikib ketishga majbur

buldilar.Ajdodlarimiz tomonidan yozilgan noyob kul yozmalar va nodir asarlarni olovda yondirib yuk kildilar.

117. Chig'atoy ulusining tashkil topishi va uning boshqaruv tartibi. 13 asr boshlarida CHigatoy tasarrufiga berilgan Movarounnaxr, Ettisuv va SHarkiy Turkistonda CHigatoy ulusi tashkil topdi. Bu feodal davlat XIV asrning 40-yiIIariga kadar yashaydi.CHk'.gatoyning buyrugi Bilan dastlab Maxmud YAlavoch sungra esa Ma'sudbeklar boshchilik kiladi. Mugullar bunday bosib olgan erlaridan fakat bosh va soliklarni olib ichki ishlariga unchalik aralashmaganl ar.Movarounnaxr mugillarining utroklashuvi erli tojik va turkiy axolining xayotiga ta'sirsiz kol madi.Ulaming bir kismlari utroklashsa, kolgan kismi kuchmanchilikni cheklaydilar va natijada 2 kismga bulinib ketdilar.SHarkiy kismida - SHarkiy Turkiston va Ettisuvda Duglat amirligi, Garbida esa Movarounnaxr amirligi tashkil topdi.CHikatoy ulusining keyingi xonlary xam asta-sekinlik bilan islom dinini kabul kildilar va utroklasha boshlaganlar.Bu esa ikki xalkning aralashishini keltirib chikara boshladi.YUrtimiz tarixida CHigatoy ulus iva CHingiziylarning xukmronligi tariximizni urgannshda muxim axamiyat kasb etadi

118.