O’z betinshe jumisi

A’jiniyaz atindag’I No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq institute tabiyiy panler fakulteti 3A XOM talabasi Ruzimbaev Kewlimjaydin’ Ximiyadan maseleler sheshiw metodikasi paninen

O’Z BETINSHE JUMISI

AZOT
Azot molekulasi’ni’n’ du’zilisi. Azot molekulasi’ woni’n’ yeki atomi’ni’n’

kovalent baylani’si’nan payda boladi’.
Molekulali’q formulasi’: N2.
Du’zilis formulasi’ N≡N.
Elektron formulasi’: .
ta’biyatta ushi’rasi’wi’: Azot ta’biyatta yerkin
halda ha’m birikpeler tu’rinde ushi’rasadi’.
Yerkin halda — hawani’n’ a’hmiyetli bo’legin
tutadi’. Hawada salmag’i’ jag’i’nan 78%, ti’g’i’zli’g’i’
jag’i’nan 75,5% azot boladi’. Birikpeler hali’nda bolsa NaNO
3, ko’riniste Chilide ushi’rasadi’. Soni’n’
ushi’n da NaNO
3 ti chili selitrasi’ dep ataydi’. Azot
topi’raqta da tu’rli nitratlar hali’nda ushi’raydi’. Tiri
organizmler qurami’na kiriwshi wo’mir ushi’n yen’
za’ru’rli bolg’an zatlar, yag’ni’y beloklar ha’m azotti’n’ ta’biyiy birikpeleri.
da’rejesi
7 Azot N 14 2 5 1s2 2s2 2p3 -3,0,1,2,3,4,5
15 Fosfor P 31 3 5 2s2 2p6 3s2 3p3 -3,0,3,5
33 Mi’shyak As 75 4 5 3s2 3p6 3d10 4s2 4p3 -3,0,3,5
51 Surma Sb 222 5 5 4s2 4p6 4d10 5s2 5p3 -3,0,3,4,5
83 Vismut Bi 209 6 5 5s2 5p6 5p10 6s2 6p3 -3,0,3,5
VIII BAP AZOT GRUPPASI’ 163
ali’ni’wi’. Laboratoriya jag’dayi’nda taza azot qi’zdi’ri’lg’an mi’s (II) oksidi
u’stinen ammiak gazin wo’tkerip ali’nadi’:
3CuO+2NH
3=3Cu+3H2O+N2
Sanaatta azot ali’w ushi’n yen’ a’hmiyetli hawa boli’p yesaplanadi’.Hawa
suyi’q halda wo’tkeriledi. Buni’n’ ushi’n hawa qatti’ suwi’ti’ladi’. Suyi’q hawa
a’ste-aqi’ri’n puwlanadi’. Bunda birinshi boli’p hawa qurami’ndag’i’ azot ushi’p
shi’g’adi’. Buni’n’ sebebi azotti’n’ qaynaw temperaturasi’ — 196°C, kisloroddiki
— 183°C. Suyi’q hawa qurami’nan azot shi’g’i’p bolg’annan son’, kislorod qaladi’.
Demek, bul texnologiyali’q processte azot ha’m kislorod ali’nadi’.
Fizikali’q qa’siyetleri. Azot ren’siz, iyissiz, da’msiz gaz boli’p,suwda ju’da’ az
yeriydi. Belgili bir mug’dar suwda 0,0154 ko’lem (da’reje) azot yeriydi. Azotti’n’
suyi’qlani’w da’rejesi — 210°C, qaynaw da’rejesi — 196°C.
Ximiyali’q qa’siyetleri. Azot molekulasi’nda atomlar wo’z-ara uluwma u’sh
jup elektron yesabi’nan kovalent baylani’sg’an. Soni’n’ ushi’n azot ximiyali’q
jaqtan inert gaz.
Joqari’ da’rejede, mi’sali’, elektr energiyasi’ payda boli’wda azot kislorod
penen reakciyag’a kirisip azot (II)-oksi’d payda boladi.
— Q
Shaqmaq shag’i’w payti’nda payda bolatug’i’n elektr zaryadlari’ ta’sirinde de
atmosferadag’i’ azot oksidlenip azot (II)-oksidi payda boladi’.
Azot katalizator ja’rdeminde joqari’ basi’m ha’m temperatura ta’sirinde vodorod penen reakciyag’a kirisedi:
N
2+3H2 2NH3 + Q
Litiy menen azot a’piwayi’ sharayatta da reakciyag’a kirisedi:
6Li+N
2=2Li3N
Basqa da ha’r tu’rli metallar menen tu’rli sharayatda reakciyag’a kirise almaydi’. Mi’sali’: Qi’zdi’ri’lg’an magniy menen reakciyag’a bi’layi’nsha kirisedi.
3Mg+N2=Mg3N2
Metallardi’n’ azot penen payda qi’lg’an birikpeleri nitridler dep ataladi’.
Mi’sali’` Li
3N — litiy nitrid, Mg3N2 — magniy litrid.
Molekulasi’ni’n’ du’zilisi. Azot vodorod penen bir neshshe tu’rdegi zatlardi’
payda yetedi. Azotti’n’ vodorodli’ birikpesi ishinde yen’ u’lken a’hmiyetke iyebul ammiak. Woni’n’ molekulyar formulasi’ NH3, du’zilis formulasi’ ,
elektron formulasi’ ko’riniste. Azot vodorodqa qarg’anda elektrli element
bolg’anli’g’i’ ushi’n ammiak molekulasi’ polyarli’
ali’ni’wi’. 1. Laboratoriya jag’dayi’nda
Laboratoriyada ammiak ammoniy duzlarg’a ta’siri a arqali’ ali’nadi’:
NH
4Cl+NaOH=NaCl+H2O+NH3.
Sonday-aq, ammoniy xlorid duzi’na
aralasti’ri’w joli’ menen de ali’w mu’mkin:
2NH
4Cl+Ca(OH)2=CaCl2+2H2O+2NH3.
Ammiak
molekulas’ni’n’ du’zilisi
45-§
2. Sanaatta ali’ni’wi’. Sanatta ammiak atmosfera hawasi’nan aji’rati’p
ali’ng’an azot ha’m suwdi’ elektroliz qi’li’p ali’ng’an vodorodti’ katalizator, basim
ha’m temperatura ta’sirinde reakciyag’a kiristirip ali’nadi’: N2+3H2=2NH3+Q.
Azot penen vodorod aralaspasi’ a’dettegi jag’dayda reakciyag’a kirispeydi.
Azotti’ vodorod penen wo’z-ara ta’sirlesiw reakciyasi’ qaytar reakciya.
Reakciyani’ won’ ta’repke (NH3 payda boli’w ta’repke) ji’lji’ti’w ushi’n:
1. Basi’mdi’ artti’ri’w za’ru’r.
2. Temperaturani’ pa’seytiw kerek. Biraq to’men temperaturada ammiak
payda boli’w reakciyasi’ni’n’ wo’nimi pa’seyip ketedi.
3. Katalizatordan paydalani’w za’ru’r. Bul reakciya ushi’n katalizator —
Al
2O3, K2O temir aralaspasi’.
Fizikali’q qa’siyeti. Ammiak ren’siz, wo’tkir iyisli, hawadan 1,7 ma’rte jen’il
gaz. 1 litr suwda 700 gr ammiak yeriydi. Ammiak suwda ju’da’ jaqsi’ yeriydi.
Ximiyali’q qa’siyeti. Ammiak suwda ju’da’ jaqsi’ yeriydi, na’tiyjede ammoniy
gidroksidi (nashati’r spirti) payda boladi’:
NH
3+H2O NH4OH.
Bul reakciyada ammiak suw molekulasi’ndag’i’ H+ ioni’n joq yetken
ti payda yetedi, H+ ioni’ (proton)di’ biriktirip ali’p ammoniy ioni’
ti payda yetedi, H+ ioni’n jog’altqan suw gidroksid yoni’na OH– aylanadi’.
Na’tiyjede yeritpe mi’naday juwmaqqa iye boladi’.
Labaratoriyada NH3 ali’w.
Ammiaktљn’
su’wda yeriwi.
NH
4Cl
Ca(OH)2
Paxta
NH3
Ammoniy yoni’ni’n’ payda boli’wi’ donor-akseptor baylani’s mexanizmi
ja’rdeminde ju’z beredi.
Ammiak molekulasi’nda elektron jupli’q bar. Vodorod yoni’n da bolsa bas
orbitali’. Ammiak molekulasi’ vodorod yoni’ menen duslasqanda, azotti’n’
elektron jupli’g’i’ vodorod penen azot atomlari’ ushi’n uluwma boladi’:
Ammoniy yoni’nda azot 4 valentli boladi’. Oksidleniw da’rejesi wo’zgermeydi,
yag’ni’y 3 ke ten’.
Ammiak kislotalar menen reakciyag’a kirisip duz payda boladi’. Bul
reakciyalar ha’m donor-akseptor mexanizmi boyi’nsha a’melge asadi’.
Kislotalar molekulasi’nan ayri’li’p shi’g’i’wshi’ vodorod yonlari’
ammiak molekulasi’ndag’i’ elektron jupli’g’i’ yesabi’na kovalentli baw payda
boli’p,ammoniy ioni’na aylanadi’.
NH
3+HCl=NH4Cl
NH
3+H2SO4=NH4HSO4
2NH
3+H2SO4=(NH4)2SO4.
Ammiak joqari’ temperaturada azot ha’m vodorodqa ayi’ri’ladi’.
Ammiak kislorodda janadi’, na’tiyjede azot ha’m suw payda boladi’
4NH
3+3O2=2N2+6H2O
Yeger ammiakti’n’ jani’w reakciyasi’ platina katalizatori’nda a’melge asi’ri’lsa
azot (II) oksidi payda boladi’
ammoniy duzlari’. Ammoniy yoni’ menen kislota qaldi’qlari’nan payda
bolg’an quramali’ zatlar ammoniy duzlari’ delinedi.
+ +
NH
4Cl, NH4NO3, (NH4)2SO4, (NH4)3PO4;
NH
4HSO4, NH4H2PO4, (NH4)2HPO4.
Ammoniy duzlari’ni’n’ barli’g’i’ suwda jaqsi’ yeriytug’i’n zatlar.
Wolardi’n’ wo’zine ta’n qa’siyetleri ha’m qag’i’ydalari’:
1. Qatti’ qi’zdi’ri’lg’andi’ bo’leklenedi:
(NH4)2CO3=2NH3↑+H2O+CO2↑.
2. Siltiler ta’sir yettirilgende ammiak aji’rali’p shi’g’adi’`
(NH4)2SO4+2NaOH=Na2SO4+2NH3↑+2H2O.
Bul reakciyal ammoniy duzlari’ ushi’n wo’zine ta’n reakciya.
Qollani’li’wi’.
Ammiaktљn’
kislorodta jani’wi’.
. Ammiakti’n’
katalizator ja’rdeminde
jani’wi’.
HNO3 islep shi’g’ari’wda
Nitratdi’ ali’wda
Ammoniyli duzlardi’· ali’’wda
Mineral to’ginler ishep shi’g’ari’wda
Da’ri-darmaqlar islewde
Mineral boyawlar ali’wda