O‘zbek аdabiy tili (morfologiya) toshkent nashriyoti

ULOV (giperonim)

ot eshak xachir (giponimlar)
Falsafa bitmas-tuganmas materiyadan tortib, uning eng kichik zarralarigacha muayyan bir zotiylikka ega deb ta'lim beradi. Zot o‘zining tajallilari zamirida yotuvchi umumiylik sanaladi. Fahmiy jarayonda tadqiqotchi tajallilar bilan ish ko‘rganligi sababli, unda zotni idrok qilish imkoni cheklangan bo‘ladi. Chunki fahm tajallilardagi muayyan zotni emas, balki ulardagi cheksiz boshqa zotlar tajallilarini ko‘radi. Bu esa zotni bilishga to‘sqinlik qiladi [1, 7;]. Buni bir oddiy uy misolida tushunish mumkin: ya'ni bizning ko‘zimizga ko‘proq uyning asosiy poydevori, skeleti emas, balki uning bezaklari, ranglanishi, jihozlari, qurilish tipi tashlanadi. Va bular bizni asosiy mohiyatdan uzoqlashtiradi. Uyning zotiy mohiyatini aniqlash uchun bu zohiriy bezaklarni zotdan soqit qilish kerak. Shunda "uy muhitning ichida istiqomat qilish uchun to‘silgan bo‘lagi, parchasi" mohiyatiga ega bo‘ladi.

Tilga zotiy yondashuv mana shu tahlil usuli bilan an'anaviy (formal) tilshunoslikdan farq qiladi. An'anaviy tilshunoslik qiyosan aytganda, uyning har xil ko‘rinishlari va bezaklarini tasvirlash bilan band bo‘lganidek, so‘zning, fonemalarning, grammatik shakllarning muayyan nutqiy, moddiy shakl va qurshovlardagi xususiyat va ko‘rinishlarini tasvirlash bilan shug‘ullandi. Sistemaviy yondashish esa fonema, leksema, so‘z birikmalari, gaplarni muayyan moddiylikdan xoli qilib, ularni umumiyliklar sifatida har birini o‘z paradigmasida, ya'ni o‘zi kabi o‘xshashlar bilan munosabatlari tizimida o‘rganadi. Shuning uchun bunday yondashish sistemaviy - tizimiy yondashish deyiladi. Bunday yondashuvda sistema, ya'ni umumiyliklarning o‘zaro barqaror munosabatlari bilan hosil bo‘ladigan butunlik va bu butunlik ichida uning tarkibiy qismlari (element)ning o‘zaro munosabatlari (oppozitsiyalari)ni o‘rganish alohida ahamiyat kashf etadi. Shuning uchun sistemaviy tilshunoslikni “munosabatlar tilshunosligi” deb ham ataydilar.

O‘zdek tilining sistemaviy (idrokiy) tahlil usuli uning fahmiy (empirik), tahlilining bevosita davomidir va navbatdagi bosqichidir. Empirik tahlil tajallilarni yig‘gan, saralagan, tavsiflagan, guruhlagan bo‘lsa, sistemaviy tahlil bu tajallilarni (muayyan nutqiy, moddiy ko‘rinishlarni) zotga─idrokiy umumiylikka birlashtiradi.
Hammaga ma’lumki, grammatika deganda tor ma`noda morfologiya va sintaksis, keng ma`noda esa tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Til sathlari deganda fonetika va fonologiya, leksika va semasiologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis va stilistika tushuniladi. Morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo etuvchi sathlar sanaladi. Lisoniy birliklarga zotiy yondashuv morfologiya va sintaksisning dialektik birligi haqida hukm chiqarish imkonini berdi. Morfologiya – grammatikaning so‘zshakl ma`nosi haqidagi sohasi bo‘lsa, sintaksis grammatikaning so‘zshakl vazifasi haqidagi sohasi sanaladi. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi aloqa-aralashuv, insonlar orasida fikr almashtirish vositasi bo‘lganligi sababli sintaksisning o‘rganish manbai bo‘lgan gaplarda tilning barcha sathlarining─fonologiya va fonetikaning, leksika va semantikaning, morfemika va morfologiyaning birliklari voqelanadi, yuzaga chiqadi. Bu birliklardan har birini tilshunoslikning alohida-alohida bo‘limlari o‘rganadi. Lekin sintaksisning o‘rganish manbai bo‘lgan gaplarda barcha sath birliklarining belgilari jilvalanadi.
Masalan, 1. Kitobni ukamga oldim.
Kitobni ukam uchun oldim.
2. Salima xafa bo‘ldi.
Salimaning kapalagi uchdi
kabi hodisalar sintaktik hodisalar  sintaktik sinonimiya deb talqin etiladi. Lekin 1-holatda morfologik birliklarning ma`no va vazifadoshligi, 2 - holatda so‘z va ibora ma`nodoshligini kuzatish mumkin. Bunday morfologik hodisalarga sintaktik jihatdan qaraladi va sof sintaktik hodisani o‘rganish chetda qoladi.
Yoki: - y/ yu
-da
lekin / ammo
Lola keldi yoki men ketdim.
shuning uchun
chunki
deb
kabi gaplar bog`langan qo‘shma gaplar, ergashgan gaplar va ularning ko‘rinishlari sifatida an`anaviy tilshunosligimizda o‘rganilib kelinmoqda. Agar diqqat bilan e`tibor bersak, bu misollarda turli xil gaplar (sintaktik hosilalar) -ni emas, balki turli bog`lovchi vositalar bilan shakllangan morfologik hodisalarni ─ bog`lovchilar paradigmasini ko‘rish mumkin. Bu yerda ham morfologik birliklarning sintaksisda "qorishilganini" sezish mumkin. "Sintaksis boshqa sathlar (ayniqsa, leksika va morfologiya) birliklari tajallisidan xoli bo‘lgach, behad sodda va hammaga oson tushunarli qoliplarning o‘zaro munosabat chizmalari shaklini oladi..."[2, 29-30;]. Jumladan, [WPm] sintaktik qolipi ham xuddi shunday keltirib chiqarilgan. Buning uchun nutqdagi oddiy bir gapga murojaat qilamiz: (Bu kunda) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi. Bu nutq hosilasida barcha til sathlarining birliklari o‘z ifodasini topgan. Bu gapning sintaktik qurilishini aniqlash uchun, nutqdagi gapning nosintaktik kategoriyalar ko‘rinishlarini birma-bir olib tashlaymiz:
1. Intonatsion tugallanganlik. Yuqoridagi gap intonatsion tugallikka ega. Agar biz shu gapga boshqacha bir tus bersak, u intonatsion jihatdan tugal bo‘lmasligi ham mumkin, ya`ni "Bu kunda Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi va uning ko‘zi oldida borliq o‘zgacha libos kiydi". Gapning birinchi qismi ohang jihatdan tugallanmagan. Bunday xususiyatlar nutqdagi gaplar uchun xarakterli holat sanaladi. Ammo gapning qolipiga ahamiyatsizdir, chunki gaplarni ohang jihatdan o‘rganish fonetika, fonetik tahlilning obyektidir.
2. Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari. Yuqoridagi nutqiy hosila ham so‘roq, ham buyruq, ham his - hayajon gap bo‘lib shakllanishi mumkin. Ammo gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari gap semantikasida o‘rganilishi lozimligi uchun, shuningdek, bunday xususiyatlar gapning eng kichik qolipiga daxldor bo‘lmaganligi tufayli bu nosintaktik hodisadan ham voz kechamiz.
3. Modal ma`nolariga ko‘ra turlari. Nutqda gap turli modal (gumon, taxmin, ishonch, qat`iylik...) manolarida bo‘lishi mumkin. Jumladan, yuqorida bergan gapimizni quyidagi shaklda qo‘llasak: