O‘zbek аdabiy tili (morfologiya) toshkent nashriyoti

Yuklama. Yordamchi so‘zlarning fuksional belgisi “bog`lash”dir. Shu belgi asosida ko‘makchi, bog`lovchi, yuklamalar so‘z va gaplarni bir - biriga bog`lash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa bog`lovchi va ko‘makchilar uchun o‘zgarmas, barqaror sanaladi. Yuklamalarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular so‘zlarga yoki gaplarga so‘roq, ta`kid, kuchayturuv, ayirish-chegaralash, o‘xshatish kabi qo‘shimcha ma`nolarni beradi va funksional “bog`lash” belgisiga nisbatan beqaror, o‘zgaruvchan sanaladi, ya`ni “bog`lash” belgisi bo‘lishi ham mumkin, bo‘lmasligi ham mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng bog`lovchilarning bir turi sifatida inkor bog`lovchisi sanalib kelingan. G`. Abdurahmonov esa uni inkor bog`lovchisi deb atash bilan birga, unda yuklamalik xususiyati ham borligini ko‘rsatadi [1, 63;]. Haqiqatan ham, bu yoradamchi ham bog`lovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Bog`lovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bo‘lak (komponent)larga inkor ma`nosini berib, ularni bog`laydi: Na so‘zlarida ma`no bor, na ishlarida hayo. (O.) Bu yordamchi so‘z yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor ma`nosini ko‘rsatadi: Raisning erkatoy og`li na o‘qiydi, na biror joyda ishlaydi.
Go‘yo yordamchisi mazmunidan o‘xshatish yoki chog`ishtirish ma`nolari anglashilgan sodda va qo‘shma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi funksiyasiga ko‘ra ko‘proq yuklamalarga yaqin turadi: Tursunoy go‘yo qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. (As. Muxtor) Kampirning yuzida go‘yo kulgiga o‘хshagan bir narsa aks etdi. (A. Qahhor) Go‘yo yordamchisi qo‘shma gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, ya`ni qo‘shma gapdagi vazifasiga ko‘ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o‘laroq, u faqat yuklamagina emas, balki bog`lovchi- yuklama sanaladi: Ertaga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini. (O.) Shunday baqirdiki, go‘yo butun xona larzaga kelgandek bo‘ldi. (A. Qahhor) “Aytdimi, qiladi”; “Qo‘ydi-da, chiqdi” gaplarida ham –mi, -da, qo‘shimchasimon yuklamalarning bog`lovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, yuklamalarning qo‘shma gap tarkibiy qismlarini o‘zaro bog`lash vazifasi keng uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda ma`lum darajada o‘rganilgan.
Yordamchi so‘zlar tuzilishiga ko‘ra so‘zsimon va qo‘shimchasimon shaklda bo‘ladi. Bu haqda ko‘makchi, bog`lovchi mavzularini o‘rganishda qisman ma`lumotga ega bo‘ldik. Ko‘pgina leksoid yordamchi so‘zlarning affiksoid ko‘rinishlari mavjud, bu yuklamarga ham tegishlidir: ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, -la shular jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko‘rinishga ega.
1.Qo‘shimchasimon yuklamalar (-mi, -chi, -a, -ya…).
2.Sof yuklamalar (xuddi, faqat, axir…).
3.Yarim yuklamalar (yolg`iz, ba`zan…).
Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma`no turlariga bo‘linadi:
1. So‘roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so‘z turkumlariga qo‘shilib, so‘roq ma`nosini bildiradi. Ba`zan so‘roq ma`nosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish ma`nolarini ham ifodalaydi.
-mi affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi, -chi, -a, -ya yuklamalari esa o‘zidan oldingi so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi.

2. 
   
   Kiyganingiz ipakmidi, kimhobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi?!
   
3. 
   
   Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya?
   
4. 
   
   Nahotki shu gaplarga ishongan bo‘lsangiz.
   

2. Ayirish-chegaralash yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina,-qina).

Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun qo‘llaniladi. -gina affiks yuklamasi o‘zidan oldingi s`ozga qo‘shib yoziladi: To‘yga Sheraligina kelmadi, xolos. O‘ktam indamadi, faqat yuragida to‘lqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat yuklamasining o‘rnida yolg`iz so‘zini ham qo‘llash mumkin. Sifat so‘z turkumiga oid bu so‘z yarim yuklama hisoblanadi: Sobir, yolg`iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim).
3. Ta`kid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani ta`kidlash uchun qo‘llaniladi: Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da!
4. Kuchaytiruv yuklamalari: axir, hatto, hattoki, -oq (-yoq).
-oq, (-yoq) affiks yuklamasi o‘zidan oldingi so‘zga qo‘shib yoziladi. Harakatning birin-ketin tezlik bilan davom qilishini, boshlanish paytini, ta`kidlashni ko‘rsatadi: Gullarni ko‘riboq ko‘ngli yorishdi. Axir, hatto, hattoki yuklamalari ham fikrni kuchli ta`kidlash, avvalgi voqeani eslatishni ifodalaydi: Axir do‘stimsan-ku!
5. O‘xshatish - qiyoslash yuklamalari: xuddi, naq, go‘yo, go‘yoki. Bahorda bu bog`lar go‘yoki kelindek yasanadi.
(Chirildoqlarning mayin musiqasi hamma yoqni to‘ldirgan, go‘yo kechaning o‘zi kuylaydi kabi gaplarda yuklama -bog`lovchi vazifasini bajaradi.)
6. Inkor yuklamasi: na. Takror holda ishlatiladi, inkor ma`nosini ifodalaydi:
Na ko‘kning fonari o‘chmasdan,
Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan (U.).
Yordamchi so‘zlar – ko‘makchi, bog`lovchi va yuklamalar tilimizni, uning cheksiz imkoniyatlarini yana ham boyroq, ifodalarimizni yana ham aniqroq va
go‘zalroq qilishning vositalaridandir. Yordamchi so‘z turkumlari yuzasidan olib bordan izlanishlarimiz bizni quyidagi xulosalarga olib keldi:
1. Ko‘makchi, bog`lovchi va yuklamalar nutqimizning cheksiz imkoniyatlarini yanada boyroq, ifodalarimizning yanada aniqroq va go‘zalroq bo‘lishini, jumlalarning rang - barangligini ta`minlovchi muhim vositalardandir.
2. Yordamchi so‘zlar til tizimida mohiyatan mustaqil so‘zlar bilan qo‘shimchalar oralig`ida turadi.
3. Yordamchi so‘zlar nutq rang-barangligini ta`minlashini birgina misol yordamida ko‘rish mumkin: 1) senday qiz, 2) sendek qiz, 3) sendayin qiz, 4) sening kabi qiz, 5) sen singari qiz, 6) sening singari qiz, 7) senga o‘xshash qiz, 8) senga o‘xshagan qiz… (Bu birikmalar o‘xshash ma`noni ifodalagani bilan ularning har biri juda nozik farqlarga ega).
4. Bog`lovchi -yuklama, ko‘makchi-bog`lovchi, ko‘makchi-yuklama kabilar muosir til tizimida ko‘rsatilganidek, yordamchi so‘z turkumlariga xos bo‘lgan “oraliq uchinchi”lardir.
5. Tilimizda yarim ko‘makchilar, yarim bog`lovchilar, yarim yuklamalar sirasi boyib bormoqda. Chunonchi: Vaqtida yomg`ir yog`adi, vaqtida qor.
Nogoh yomg`ir yog`adi, nogoh qor.
6. O‘z mohiyati bilan yuklamalar modal so‘zlarga yaqin turadi. Shu tufayli bu ikkisi ko‘pincha birgalikda tasvirlanadi. Ammo modal so‘zlar bilan yuklamalarni tenglashtirib bo‘lmaydi:
1) yuklamalar rang - barang ma`nolarni ifodalaydi, shulardan ba`zilarigina modal ma`noga yaqin keladi;
2) yuklamalar ko‘pincha mustaqil ishlatilmaydi, biror so‘zga tirkalib yuradi.
Modal so‘zlar esa a)gap tarkibida gap modalligini kengaytiruvchi, murakkablashtiruvchi vosita sifatida ro‘yobga chiqadi. Boshqacha qilib aytganda, [WPm] gap qurilish qolipining [Pm] qismida mujassamlangan va xilma-xil vositalar bilan ifodalanadigan tasdiq/inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, shart, qat`iylik, istak, imkoniyat kabi modal ma`nolar gapning boshqa bo‘laklari bilan tobe - hokimlik munosabatiga kirishmaydigan modal so‘zlar, tasdiq/inkor so‘zlar vositasida kengaytiriladi: Kanizak, aftidan, shuni aytmoqchi edi…(A.Qahhor) b) mustaqil ravishda yakka o‘zi bitta gap bo‘lib kela oladi va modal so‘z - gaplar deb yuritiladi. Bunday so‘z - gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma`nosi so‘zning lug`aviy ma`nosida mujassamlangan bo‘ladi: Kelasizmi? - Albatta. Modal so‘z – gaplar haqida navbatdagi ma`ruza bayonida keng to‘xtalib o‘tamiz;
3) yuklamalar morfologiyada yordamchi so‘zlar guruhida, modal so‘zlar so‘z-gaplar doirasida o‘rganiladi;
4) boshqa so‘z guruhlari kabi modal so‘zlar ham, yuklamalar ham o‘ziga xos morfologik, sintaktik, ma`noviy belgilarga ega. Modal so‘zlar bilan yuklamalarning o‘zgarmasligi ularning morfologik belgisiga kiradi. Sintaktik jihatdan esa modal so‘zlar ajraluvchilik, ya`ni kirish so‘z vazifasida kela oladi, yuklama esa muchalanmaslik (gap bo‘lagi bo‘la olmaslik) belgisiga ega. Semantik jihatdan modal so‘zlar fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi va butun gapga taalluqli bo‘ladi. Yuklamalr esa ta`kid, o‘xshatish, kuchaytirish kabi qo‘shimcha ma`no ifodalaydi. Yuklama ifodalagan ma`no butun gapga bevosita taalluqli bo‘lmay, avvalo o‘zi tirkalib kelgan bo‘lakning ma`nosini bo‘rttirishga xizmat qiladi va shu bo‘lak orqali butun gapga taalluqli bo‘ladi.