O’zbеk аdаbiyoti kаfеdrаsi

Ukitishni individuallashtirish. 

•      ukuv    jarayonini    tashkil  etish  bulib,  unda  ukitish  usullari,  sur’atini    tanlash 

talabaning individual xususiyatlari bilan boglanadi; 

•      individual  yondashuvni  taminlovchi  turli  ukuv-metodik,  psixologik-pedagogik    va 

tashkiliy  ma’muriy tadbirlardir. 

Shunday  kilib,  didakika  buyicha  amalga  oshirilgan  tadkikotlarga  kura  ukitishni 

individuallashtirish  ukuv  jarayonining  shunday  tashkil  kilinishiki,  unda  individual 

yondashuv va individual shakl ustuvor xisoblanadi. 

Pedagogik  amaliyotda  yaxlit  pedagogik  texnologiyalar  mavjud  bulib,  ular  talimni» 

individuallashtirishga  asoslangan,  «Loyixalar  metodi»  anna  shunday  texnologiya 

xisoblanadi. 

Bu metodika E.Parkxarst nomi Bilan boglik, u 1919 yili Dalton (AKSh) shaxrida sinf-

dars  tizimini  xar  bir  ukuvchi  Bilan  individual  ishlash,  keyinchalik.  pedagog  Bilam 

biriga  ishlab  chikilgan  reja  buyicha  xar  birining  ishlashi  bilan  almashtirishga  urinib 

kurdi. 

Ukuvchilar ukishda xar biri uzi ilgari bordi. Birinchi yarmi tuzilish rejalashda mustakil 

ishlashlarga bagishlandi, ikkinchi yarmi-kizikishlari buyicha guruxlarda shugullanishga 

bagishlanadi. 

Bu metod «Dalton-reja» nomini oldi. 

Keyinchalik pedagogik amaliyotda undan loyixalar metodi sifatida foydalaniladi. 

Loyixalar metodi- bu kompleks ukitish metodi, u ukuv jarayonini individuallashtirishga  

imkon    beradi  ukuvchilarga  rejalashtirishga  mustakil        kursatishga,  uz  faoliyagini 

tashkil zti shva nazorat knlish imkoniyatini beradi 

Ukitishni iidividuallashtirish kuyidagi mualliflik texnalogiyalarida asoishb berildi: 

- Inge Untnit ukitishni indnviduallaipirish tsxnalogiisi,  

 - A S Granitskayaning moslashuvchan ukitish texnyalogiyasn, 

 

53

-V.D. ShShadrikovning indviduallikka qaratilgan reja asosida ukitish texnologiyasn. 

   Inge  Untining  uqitishni  iidividuallashtirish  texnologiyasidagi  asosiy  koptseptsiya 

xozirgi  sharoitda  ukitishni  individuallashtirishning  muxim  shakli  ukuvchilarning 

maktabdagi va uydagi mustakil ishlari deb qoidalashtirilgan.  Inge Unt uniig mazmuni 

va  metodikasi  deb  mustaqil  ishlar  uchun  individual  uquv  vazifalari,  joriy  uquv 

adabiyotga  moslashtirilgan,  individuallashtirilgan  mustaqil  ishlar  qullanmasi  asosida 

nashr etilgan ish daftarlarini tushunadi. 

     A  S  Granitskaya  ueining  moslashuvchan  uqitish  tizimini  sinf-dars  tizimida  tashkil 

eting  va  unda  uqituvchi 60 80%    vaktini uquvchilar  bilan  individual  ishlashga  ajratish 

mumkinligini qayd qiladi A. S. Granitskaya  metodikasining uziga xosligi uning darsni 

muayyan g’ayriodatiy qurilma asosida tashkil etishidir. 

• Birinchi qism -barchani uqitish 

• Ikkinchi qism-ikki parallel jarayon: uqituvchilarning mutaqil ishlari va   uqituvchining 

ayrim  ukituvilar  bilan  individual  ishlash,  ya’ni  umumlashtirilgan  sxemalardan 

foydalanish,  almashinib  turuvyai  juft  ukituvchi  bulib  ishlash,    moslashuvchan  kup 

qurrali vazifalar va b. 

V  D  Shadrikov  gipotezasiga    kura  agar  bolaga  murakka6lashib  boruvchi  vazifalarning 

tafsiloti berilsa, unga urganish jarayonini motivatsiyalash taklif etilsa, lekin bolaga shu 

bugun  uning  uchun  mumkin  va  qulay  ishlash  imkoniyati  qoldirilsa,  uqituvchilar 

kobiliyati  samarali  rivojlanadi  deb  xisoblanadi  V  D  Shadrikov  metodikasi  asosini  har 

bir  uquvchining  qobiliyatiga  qarab  uqitishga  imkon  beradigan  olti  darajadagi  uquv 

rejasi,  dastur  va  metodik  qullanma  tashkil  etadi.Xar  bir  fainng  murakkablik  darajasiga 

kura  kuchi  etgan  variantni  tanlab  olib  uquvchilar  sinfda  tez  tez  almashib  turadi  va 

fanning xajmi va mazmunini quldan chiqarmay birgalikda uquv dasturini uzlashtirishga 

xarakat  qiladilar.  Murakkablik  darajasini  tanlash  tezlikda  amalga  oshiriladi,  «ba’zan» 

uni  amalga  oshirib  bulmaydi,  chunki  u  sinfdagi  uquvchilarining  tenglashish, 

uquvchilarning qobiliyati holatiga bog’lik buladi. 

        Murakkablikning olti darajasi amalda barcha bolalarga e’tibor berishga, barchaning 

kuchi  etadigan,  uquvchining  qobiliyatga,  uning  rivojlanishiga  moslangan,  uquv 

jarayonini tashkil etishga imkon beradi. 

          Bu  ukitishni  individuallashtirish  mualliflik  texnologiyasi  negizida  umumiy 

tamoyillar mavju: 

•  individuallashtirish uqitish jarayoni  strategiyasidir; 

•  indivnduallashtirish individuallikni shakllantirishning zaruriy omili; 

•    barcha  urganiladigan  fanlarda  individuallashtirilgan  ukitishdan  foydalanishning 

mumkinligi; 

•  individual ishlarni uquv faoliyatining boshqa shakllari bilan integratsiyalash, 

•  individual sur’atda, uslubda urganish. 

 Individuallashtirish texnologiyasining umumiy xususiyatlariga quyidalar kiradi; 

O’zlashtira olmaslikka  olib keluvchn omillarni qayd qilish, 

•    fikrlash  jarayonida  bilim,  malaka,  kunikmalarni  egalash  individual  kamchiliklarni 

tuzata olish usullari, 

•    oila    tarbiyasidagi  motivatsiyaning  bulinmasligi,  irodaning  sustligi  kamchiliklarini 

kqayd qilish va enga olish, 

•  qobiliyatli  va  iste’dodli    uquvchilarga  nisbatan  uquv    jarayonini  optimallashtirish 

(ijodiy faoliyat, sinf va sinfdan tashqari ishlarni hisobga olish); 

 

54

• uqitish jarayonini tanlash erkinligini berish; 

•  umumiy ukuv malakalari va kuniumalarini shakllantirish; 

 • ukivchilarning uz-uziga  mos baho bera olishini shakllantirish.  

   O’kitishning texnik vositalaridan, shuningdek,EXM dan foydalanish 

Uqitishni individuallashtirish texnologiyasiga quyidagilar kiradi 

Batov tizimi AKSh da ishlab chiqilgan bu tizimda uquv jarayoni ikki qismga builinadi: 

Birinchi qism butunicha sinf ishi 

Ikkinchi qism individual mashgulotlar 

Bunday  mashg’ulotlar  unga  zaruriyat  sezgan  uquvchilar  bilan  yo  umum  tomonidan 

qabul  qilingan  me’yorlardan  orqada  qolmaslik  yoki  nisbatan  rivojlangan  qobiliyatlari 

bilan ajralib turganlar bilan bir qatorda bulishini ta’minlash maqsadida utkaziladi. 

    Yuqori  qobiliyatli  kategoriya  ukuvchilar  bilan  ukituvchi,  nisbatan  kamroq  va  qoloq 

uqituvchilar bilan uqituvchi yordamchisi shug’ullanadi. 

    Tramp rejasi - bu texnologiya AKShda juda mashhur 

 Bu  ukitish  shakllarining  shunday  tizimiki,  unda  katta  auditoriyadagi  mashgulotlar 

kichik guruhlardagi individual mashg’ulotlar bilan qushib olib boriladi. 

Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruhlarda yuksak 

malakali  ukituvchilar  professorlar  lektsiya  uqiydilar  10-  15  kishidan  iborat  kichik 

guruhlar esa lsktsiya materiallarini muhokama qiladilar, bahs yuritadilar. 

       Individual  ishlar  esa  maktab  kabinetlarida,  laboratoriyalarida  utkaziladi  Lsktsiya 

mashg’ulotlariga 

40%, 

kichik 

guruxlardagi 

mashg’ulot 

20%, 

kabinet 

va 

laboratoriyalardagi  individual  ishlarga  40%  ajratiladi  Odatdagi  sinf  tushunchasi  yuk, 

kichik guruxlar xam doimiy emas. 

4.5.6. Programmalashtirilgan uqitish texnologiyasi 

Programmalashgirilgan uqitish  XX  asrniig  50-yil boshlarida paido buldi.  U  amerikalik 

psixolog  B  Skinner  nomi  bilan  bog’lik.  U  materiallarining    uzlashtirilishini 

boshkarishning  samaradorligini  oshirishda  axborotlarni  kismma-qism  uzatishning 

muntazam programmasi asosiga kurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi. 

      N.Krauder tarmoklangan programmani ishlab chiqish, unda nazorat natijalariga kura 

ta’lim oluvchilarga mustaqil ishlar uchun turli xildagi materiallar tavsiya etiladi. 

G.K.Selevko  profammalashtirshgan  uqitishga  quyidagi  ta’rifni  beradi,  ya’ni 

programmalashtirilgan 

uqitish 

deganda 

uqitish 

uskunalari 

(EҲM, 

programmalashtirilgan  darslik,  kinotrenajer  va  b.)  yordamida  programmalashtirilgan 

uquv  maternalining  uzlashtirilishini  boshqarishni  tushunadi.  Programmalashtirilgan 

uquv materiali muayyan mantiqiy izchillikda bsriladigan nisbatan katta bulmagan ukuv 

axborotlari («kadrlar», «fayllar», «odimlar») seriyasidan iborat buladi. 

V.P.Bespalko  bilish  faoliyatini  tashkil  etish  va  boshqarish  namunasidagi  pedagogik 

tsxnologiya  tasnifini  tavsiya  etdi.  O’qituvchi  va  ta’lim  oluvchi  (boshqariluvchi) 

munosabatlarini quyidagicha belgilaydi: 

•   berk- (uquvchilarning nazorat kilinmaydigai va faoliyati); 

•   davriy (nazorat, uz-uzini nazorat qilish, uzaro nazorat); 

•   tarmoq - (frontal) yoki yunalganlik (individuallik); 

•   qul (og’zaki) eki avtomatlar (uquv vositalari) orqali, 

 V.P.Bespalko texnologiyasi turlari: 

1. klassik lektsiya  metodida ukitish (boshkaruv-berk, tarmok. qulda); 

2. audiovizual texnik vositalarda ukitish (berk, tarkok.. avtomatlashtirilgan); 

 

55

3.  «Konsultant (maslahatchilar)» tizimi (berk, yunaltirilgan, kulda); 

4.  uquv  adibiyotlari  yordamida  uqitish  (bsrk,  yunaltirilgan.  avtomatlashtirilgan)  - 

mustaqil ish; 

5. «Kichi gruxlar» tizimi (8ulda) - 1uru\lardagi O’K.ITIShNIN! tabaqalash giriltn usuli; 

6. ompmoter ukntishlari (davrim, tarkoq, avtomztlashtnrshpap}: 

7. «Rspegitor» tiznmi (davriy, yuialtirnlgan, kulda) - ipdnppdual 

8. «Programmalash girilgan ukigish» (davriy, yunaltirilgan, avtomat-lashtirshn~an). ular 

uchun oldindyan progrimmalar tuzib kuyilami. 

Prorammalashtirilgan uqitishning beshta asosiy tamoyshsh farkla-nadi: 

1.  Boshkarish  qurilmalarinish  muaymn  bosqichliligi  (ierarxiya)  ta-moynli.  Pu 

irogrammalashtirilgap  uqitish  texnologiyasining  ierarxiya  tu-zilmasida  avvalambor 

nedagog  turadi,  fanda  dastlabki  umumiy  muljap  yara-tish;  uqitishning  murakkab 

nostandart vaziyatlarida iidividuap srdam va korrektsiya urmn oladi. 

2.  Kayga adoka tamoyili. U ukuv faoliyatining har bir 1adbiri buyicha ukuv jaraenini 

boshqarishning  davriy  tashkil  etish  tnzimini  galab  klladi.  Bunda  avvalo  tug’ri  aloqa 

urnatiladi  -  zaruriy  \arakat  obrazi  tug’risidagi  axborot  boshqaruvchi  ob’ekshai 

boshqariluvchiga uzatiladi. Kayta 

aloka, V.P. Bespalko ta’kidlashicha, pedagog uchungina emas, balki ta’lim «shuvchiga 

\am zarur; birinchisiga korrektsiya uchui, ikkinchisiga esa uquv mate-rialini tushunnsh 

uchun. 

Ichkn  va  tashqi  qayta  aloqa  ham  mavjud.  Ichki  qayta  aloqa  ta’lim  oluvchilarning  uz 

natijalarini  va  uzining  akliy  faoliyati  xarakterini  mustaqil  korrektsiya  k,ilish  uchun 

xizmat klladn. 

Tashi^i kayta aloqa ta’lim oluvchi^a bevosita ukuv jarayonini boshqa-ruvchi qurilmalar 

vositasida yoki pedashg tomonidan ta’sir etishda amalga oshiriladi. 

3.  O’quv  materialini  yoritish  va  uzatishda  amalga  oshiriladigan  odim-chovchi 

tsxnologik  jaraen  tamoyili.  Odimlovchi  ukuv  tadbiri  -  bu  texnologik  usul  bulib,  unda 

ukuv  materiali  progralshada  axborot  bulaklari  va  uquv  va-zifacharn  (bilim  va 

malakalarni samarali uzlashgirishni ta’minlaila xiz-mat qiladigan va ta’lim oluvchining 

bilimiarpi  uzdashtirishning  muayyan  mazariyasini  aks  epirgan)niig  kengligi  buyicha 

alohnda, mustaqil, leki!: uzaro bog’langan va optimal bulgan qismlardam iboratdir. 

Tugridan-tug’ri  va  qayta  alok,a  uchun  zarur  bulgan  axborotlar  tuplami  bilish 

harakatlarini  va  koidalarining  ta’limiy  programma  odimini  hosil  qilali.  Bu  odim 

tarkibiga  uch  uzaro  aloqador  kadr  (zveno)  kushiladi:  axbo-ro1,  qayga  aloqa  tadbiri  va 

nazorat.  Odimloichn  uquv  tadbirpari  izchillip!  profammalashtiripgan  uqitish 

texnologiyasi asosini tashkil etuvchi ta’li-miy programmani xosil kiladi. 

4.  O’kitishda  ipdividual  namuna  va  boshkarnsh  gamoyili  davom  ltirn-ladi.  Bu  tamoyil 

ta’lim oluvchining har birshi shunday axborot jarasnini pupshpiradi va tavsiya -ladiki, u 

ta’lim  oluvchsha  mashk,  jarayonida,  gezlikda  ochdpsha  sishjishga  imkoniyat  beradi, 

chunki  unish  bilish  kuchi  unga  muvofik.  rannshda  botqaruvchi  tomonidan  uzatkpgan 

axborogga, moslashiila qulay bulali.