O’zbеk аdаbiyoti kаfеdrаsi
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nukus – 2012 2 1-MA’RUZA
- 2-MA’RUZA TALIM JARAYONIDA UQ`UVCHILARNING SHAXSI REJA
|
1 O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ХАLQ TА’LIMI VАZIRLIGI А JINIYOZ NОMIDАGI NUKUS DАVLАT PЕDАGОGIKА INSTITUTI O’ZBЕK АDАBIYOTI KАFЕDRАSI
MА’RUZАLАR MАTNI Nukus – 2012 2
KADRLAR TAYYORLASH MILLIY MODELI. PEAGOGIK TEXNOLOGIYALAR VA UNING XX ASRDA RIVOJLANISHI Reja 1.Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi Uzbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan kayta kurish moxiyati va muammolari. 2. “Texnologiya” tushunchasining kelib chekishi “Pedagogik texnologiyalar” tushunchasining kelib chikishi. 3. Pedagogik davr va texnologiya taraqqiyoti tarixi. Pedagogik texnologiyaning zamonaviy tarakkiyoti.
Respublikasida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan kayta kurish moxiyati va muammolari.Kadlar tayyorlash milliy modeli”ning asosiy tarkibiy kismlari: shaxs, davlat va jamiyat, uzliksiz ta’lim, fan, ishlab chikarish. “Texnologiya” tushunchasining kelib chekishi “Pedagogik texnologiyalar” tushunchasining kelib chikishi. Peagogik texnologiyalar va uning XX asrda rivojlanishi. Pedagogik davr va texnologiya taraqqiyoti tarixi. Pedagogik texnologiyaning zamonaviy tarakkiyoti.
Mustakil Uzbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiklol goyasi Respublika Konstitu tsiyasida e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, xukukiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy —iktisodiy xamda madaniy rivojlanishning yukori boskichlariga kutarish, jaxon xamjamiyati safidan munosib urin egallashga yunaltirilgan ezgu maksadlarni amalga oshirishga xizmat kiladi. Ushbu maksaddarning ijobiy natijaga ega bulishi, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilimlar asoslarini puxta urgatish, ularda keng dunyokarash xamda tafakkur kulamini xosil kilish, ma’naviy —axlokiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’limiy — tarbiyaviy ishlarni samaralya tashkil etishga boglikdir. Zero, yurtning porlok istikbolini yaratish, uning nomini jaxonga keng yoyish, ulug ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy — madaniy merosni jamiyatga namoyish etish, ularni boyitish, mustakil Respublikamizning rivojlangan mamlakatlar katoridan joy egallashini ta’minlash yosh avlodni komil inson xamda malakali mutaxassis kilib tarbiyalashga boglikdir. Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi (1997 yil 29 avgust) da kabul kilingan xamda bugungi kunda goyalari amaliyotga keng kulamda muvaffakiyatli tadbik etilayotgan Uzbekiston Respublikasining «Ta’lim turrisida»gi Konuni va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazish jarayonining moxiyati tulakonli ochib berilgandir. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining xar bir boskichi uzida ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, uni yukori boskichlarga kutarish, shu bilan birga jaxon ta’limi darajasiga etkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirishi lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning birinchi boskichi (1997 — 2001 yillar)da «... ukuv —uslubiy majmualarning xamda ta’lim jarayonini didaktik va axborot ta’minotining yangi avlodini ishlab chikish va joriy etish», ikkinchi boskich (2001 —2005 yillar)da «... ta’lim muassasa — larining moddiy — texnika va axborot bazasini mustaxkamlashni davom ettirish, 3 ukuv — tarbiya jarayonini yukori sifatli ukuv adabiyotlari va ilgor pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» xamda uchinchi boskichi (2005 va undan keyingi yillar)da «... ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustaxkamlash, ukuv — tarbiya jarayonini yangi ukuv — uslubiy majmualar, ilror pedagogik texnologiyalar bilan tulik ta’minlash» kabi dolzarb vazifalar ijobiy xal ETILMORI lozim.
Mazkur vazifalarning muvaffakiyatli xal etilishida yana bir omilning mavjudligi, ya’ni, uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, pedagog — ukituv— chilarning zamonaviy ta’lim texnologiyalarining moxiyatidan xabardorliklari xamda ularni ta’lim jarayonida samarali kullay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondoshuvning karor topishi muxim axamiyat kasb etadi. Ukituvchi — pedagoglarning xususiy fanlar asoslarini ukitishga yunaltirilgan mashgulotlar jarayonini noan’anaviy shakllarda tashkil etish, ta’lim jarayonini mukammal andoza asosida loyi^alashga erishish, mazkur loyixalardan okilona foydalana olish kunikmalariga ega bulishi ta’lim oluvchilar tomonidan nazariy bilimlarni puxta, chukur uzlashtirilishi, ularda amaliy kunikma va malakalarning x.osil bulishining kafolati bula oladi. Mazkur kursni urganishda pedagogik texnologiya nazariyasining mox.iyati, uning shakllanishi xamda tarakkiyoti tarixi, afzalliklari, ta’lim jarayonining istikbolini ta’minlashdagi muxim urni va roli, shuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarni ta’lim (xususiy ukuv fanlarini ukitish) jarayoniga tadbik etish shartlari xususida suz yuritiladi. Pedagogik texnologiya (PT) -shunday bilimlar soxasiki, ular yordamida XXI asrda davlatimizda ta’lim soxasida tub burilishlar yuz beradi, ukituvchi faoliyati yangilanadi, talaba-yoshlarda xurfikrlilik, bilimga
chankoklik, Vatanga
mexr-muxabbat, insonparvarlik tuygulari tizimli ravishda shakllanadi. Ma’lumotlilik asosida yotuvchi bosh goya xam tabiat va inson uzviyligini anglab etadigan, avtoretar va soxta tafakkurlash usulidan voz kechgan sabr bardosh- li, kanoatli, uzgalar fikrini xurmatlaydigan, milliy madaniy va umuminsoniy kadriyatlar kabi shaxs sifatlarini shakllantirishni kuzda tutgan insonparvarlik xisoblanadi. Bu masalaning echimi kaysi darajada ta’limni texnologiyalashtirish bilan bog- lik? Texnologiya tushunchasi texnikaviy tarakkiyot bilan boglik xolda fanga 1972 yilda kirib keldi va yunoncha ikki suzdan-texnos (technt)- san’at, xunar va logos (logos) - fan, ta’limot suzlaridan tashkil topib xunar fani ma’nosini anglatadi. Birok bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonini tulik tavsiflab bera olmaydi. Texnologik jarayon xar doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan xolda amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni kuzda tutadi. Yanada anikrok aytadigan bulsak, texnologik jarayon bu mexnat kurollari bilan mexnat ob’ektlariga boskichma boskich ta’sir etish natijasida maxsulot yaratish borasidagi ishchining faoliyatidir. Ya’ni: PT- bu ukituvchi (tarbiyachi) ning ukitish (tarbiya) vositalari yordamida ukuvchi (talaba) larga muayyan sharoitda ta’sir kursatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ulardan oldin belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir.
Xozirgi kundagi pedagogik nashirlarda (texnologiya) atamasini xilma xil talkin etilishi xolatini kuzatishimiz mumkin: ukitish texnologiyasi, ukuv jarayoni texnologiyasi, ma’lumot texnologiyasi, tarbiy texnologiyasi va x.k 4 Jaxon pedagogik tafakkurida ta’lim — tarbiyaga bunday endashuv yangi emas. XUSh asrdaek "Buyuk didaktika"ning muallifi Yan -Amos Komenskiy ta’lim jarayonini "unda ^ar bir usul va narsalar vakt ji^atidan shunday joylasht^rilishi kerak ediki", "butun pedagogik jaraen yaxshi sozlangan soat kabi bexato yurishi kerak" bulgan shaklga solmokchi b^lgandi. Buyuk pedagog Komenskiy etmagan orzularga XXI asr pedagog — lari etib, bu ijtimoiy ^odisa pedagogik texnologiya nomini olib, butun dunyo ukituvchi va pedagoglariga daschurilamal bulib xizmat kilmokda. Pedagogik nazariyalar yigindisi
xisoblangan pedagogikada katta xajmda nazariy va amaliy bilimlar tuplangan bulishiga karamay, XX asr ikkinchi yarmigacha mashxur pedagoglarning birontasi kayta tiklanadigan, ya’ni izdoshlari tomonidan ular utgan yukori samarali darslarni uzlariga uxshatib utish imkonini beradigan pedagogik jaraen andozasini ishlab chikishmagan. Buning boisi, mashxur pedagoglar uslubi tarkibida uzlarining shaxsiy sifatlari etakchi urinni egallaganligidadir. Ma’lumki, jamiyat tarkibida mashxurlikka da’vogar bukj shaxslar juda xam oz. Bizga esa, ular xar bir maktabda, xar bir litsey va kollejda, xar bir oliy ukuv yurtida, xar bir sinf va dars xonalarida kerak. Bunga etishishning birdan — bir yuli — mashxur pedagoglarning darsini pedagogik texnologiya shakliga solib, loyixasini tuzish va kupaytirshdir. Texnologik endashuv ishlab chikarishdan olingan bulib, unda minglab texnologik jaraenlar loyixalashtirilgan. Ular ishlab chikarishda kerakli natijalarga erishing garovi xisoblanadi. Bu texnologiyalarni kullash vaktida xudud va ularning ijrochisi uzgarsa xam, kerakli maxsulot chikaveradi. Ta’lim — tariya jarayonida xam shunga erishish uchun pedagogik texnologiya ishlab chikildi. Bu ish birinchi bor AKSh olimlari B.Blum, D.Kratvol, N.Granlund, Dj. Kerrolla, Dj. Blok, L.Anderson va boshkallr xarakati natijasida amalga oshdi. Hozirda q’ullanilayotgan pedagogik texnologiyalar uz moHiyatiga kura pedagogika fani va amaliyoti yutuklarining sintezini, ilgarigi tajribaning an’anaviy elementlari bilan jamiyat taraq’q’iyoti, jamiyatni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish natijalari yig’indisini ifodalaydi. Uning manbalari va tarkibiy elementlari q’uyidagilar: —
ijtimoiy uzgarishlar va yangi pedagogik tafakkur; —
pedagogika, psixologiya, ijtimoiy fanlar; —
ilg’or pedagogik tajriba; —
vatanimiz va xorijiy mamlakatlarning ta’lim-tarbiya soHasidagi ilgarigi Hamda zamonaviy tajribalari; —
amal q’ilib kelinayotgan xalq’ pedagogikasi (etnopedagogika) an’analari. Makgablar faoliyatining Hozirgi nazariyasi va amaliyotida uq’uv-tarbiya jarayonini amalga oshirish va olib borishning kuplab variantlari mavjud. Har bir muallif Hamda amaliyotchi pedagogik jarayonga uzining individual ulushini q’ushadi. Lekin kup texnologiyalar uz maq’sadlari, mazmuni, q’ullanadigan metodlari va vositalari buyicha etarlicha kup uxshashliklarga ega va ularni shu umumiy belgilariga kura tasnif q’ilish mumkin. Pedagogik texnologiyalarni q’uyidagi belgilariga kura tasnif q’ilinadi: —
—
falsafiy asosi buyicha; 5 — asosiy rivojlantiruvchi omili buyicha; —
—
shaxsiy belgi-sifatlariga kura yunalganligi buyicha; —
mazmun xususiyatlari buyicha; —
boshq’aruv turi buyicha; —
bolaga yondashuv buyicha; —
kup q’ullaniladigan metodlari buyicha; —
ta’lim oluvchilar toifalari buyicha. Yuq’oridagi tasnif asosida misol sifatida Hozirgi an’anaviy maktab ta’limini q’uyidagicha tasniflash mumkin: —
—
falsafiy asosi buyicha: majburlash pedagogikasi (umumiy majburiy ta’lim); —
asosiy rivojlantiruvchi omili buyicha: sotsiogen, ya’ni asosiy e’tibor jamiyatning faol a’zolari bulgan barkamol insonlarni tarbiyalashga q’aratilgan; shu bilan bir vaq’tda biogen omillarga, ya’ni shaxsning Har tomonlama rivojlanishiga Ham e’tibor q’aratilgan Holda; —
(namuna, misol, urnak, ibrat kursatish)ga tayangan Holda; —
shaxsiy belgi-sifatlarga kura yunalganligi buyicha: axborotli, ya’ni bilim, malaka, kunikmalarni shakllantirish va mustaHkamlashga yunaltirilgan; —
bulib, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil q’ilish va olib borishda didaktikaga markaziy urin beriladi; —
texnika vositalari q’ushilgan; —
bolaga yondashuv buyicha: avtoritar; —
kup q’ullaniladigan metodlari buyicha: tushuntirish- i ll yustratsi yal a sh; —
ta’lim oluvchilar toifalari buyicha: ommaviy. Shu bilan bir vaq’tda, jamiyatning rivojlanishi aloxdda mamlakatlarda va umuman jaHonda insonparvar falsafiy asosdagi yangi pedagogik texnologiyalarni yaratdi. Bular Ham yuq’orida aytilgan belgilarga kura q’uyidagicha tasnif q’ilini-shi mumkin: Hamkorlik pedagogikasi, uyin texnologiyalari, muammoli ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim, guruxli texnologiyalar va boshq’alar. 2-MA’RUZA TALIM JARAYONIDA UQ`UVCHILARNING SHAXSI REJA
1. Uq`uvchining shaxsi ta’lim jarayonida ob’ekt va sub’ekt sifatida. Shaxs sifatlari tuzilishining turtta darajasi; temperament, psixik jarayonlari xususiyatlari, tajribi va shaxsning yuunalganligi. 2. Bilish, mah`orat va kuunikmalari (BMK). Aq`liy h`arakat usullari (AXU). 3. Pedagogning inovatsion faoliyati va inovatsion faoliyatining tuzilishi. 4. Sh.A.Amonashvillining shaxs insonparvarlik texnologiyasi.
6
sifatlari tuzilishining tuurtta darajasi; temperament, psixik jarayonlari xususiyatlari, tajribi va shaxsning yuunalganligi. Bilish, mah`orat va kuunikmalari (BMK). Aq`liy h`arakat usullari (AXU). Pedagogning inovatsion faoliyati va inovatsion faoliyatining tuzilishi. Sh.A.Amonashvillining shaxs insonparvarlik texnologiyasi.
Pedagogika fani ta’lim jarayoning ikki tomonlama xususiyatiga ega ekanligi ukuvchi tomonidan bajariladigan ukuv faoliyati va ukituvchining urgatuvchanlik faoliyati yigindisi didaktik jarayoni ekanligiga asoslanib berilgan.
Prezident Islom Karimov “Ta’lim Uzbekiston xalk ma’naviyatiga yaratuvchilik faoliyatini baxsh etadi. Usib kelayotgan avlodning barcha eng yaxshi imkoniyatlari unda namoyon buladi, kasb - kori, maxorati uzliksiz takomillashadi, katta avlodning dono tajribasini anglab olinadi va yosh avlodga utadi”- deb, ta’lim tushunchasi milliy nuktai nazaridan ta’rif berilgan. Yurtboshimiz tomonidan ta’limning yangi modeliga asos solindi va uning kelajak istikbollari ilmiy asoslab berildi. Ta’limning yangi modelini amaliyotga tadbik etish ukuv jarayonini texnogiya bilan boglikdir. Jumladan, xozirgi kunda barcha soxalarda yangi texnologiyalarni joriy etilishini xayotning uzi, ilmiy-texnikaviy tarakkiyot talab etmokda. Shuning uchun, Kadirlar tayyorlash Milliy dasturida “Ukuv - tarbiyaviy jarayonini ilgor pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash” uning ikkinchi va uchinchi boskichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Tabiiy savol tugiladi: Nima uchun bugungi kunda pedagogik texnologiyaning nazariy asosini yaratish va amaliyotga tadbik etish zarurati tugildi?
Bu omil mamlakatimizning ijtimoiy siyosatini belilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi.
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan modelning amalga oshirish bilan jamiyatimizning xayotida ruy berish kutilayotgan “Portlash effekti” ijobiy natijalar ruyrost kursatib berildi:
- ijtimoiy - siyosiy iklimga ijobiy ta’sir kiladi va natijada mamlakatimizdagi mavjud muxit butunlay uzgaradi:
- insonning xayotidan uz urnini topish jarayoni tezlashadi: - jamiyatda mustakil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi:
- jamiyatimizning potentsial kuchlarini ruyobga chikarishda juda katta axamiyat kasb etadi:
-fukarolik jamiyatini kurishni ta’minlaydi, model vositasida dunyoda munosib urin olishga, uzbek nomini yanada yoyib tarannum etishga erishiladi.
Prezidentimiz tomonidan kursatib berilgan “portlash effekti” sari shijoat bilan kadam tashlash, bu yulda uchraydigan kiyinchiliklarni boskichma- boskich va izchil xal etish masalalari nafakat pedagogik nazariyoti va amaliyotlarini junbushga keltiradi, balki, jamiyatimizni tulik pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chikaradi. Demak, jamiyatimizning xar bir fukarosini tarbiyashunoslik asoslari bilan tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson kilib voyaga etkazish jarayoni yangi pedagogik “kurol” va vositalar bilan ta’minlash davr takazosidir.
Sungi payitlarda pedagogik olimlar, amaliyotchilar ilmiy asoslangan ta’lim texnologiyalarini uz
faoliyatlarida keng
kullashga intilmokdalar. Ta’lim
7 texnologiyalarini ishlab chikish va amalga oshirish ilmiy muammo sifatida maxsus tadkik etishni kuzda tutadi, bunda eng avvalo kuydagilarni aniklash lozim:
- ta’lim texnolgiyasi sifatida nimani anglatishi va uning tuzilmasi kanday tarkibiy kismlardan tashkil topgan;
-jarayon sifatida ta’lim texnologiyasining funktsional tuzimasi nimalardan iborat; -ta’lim texnologiyalari Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maksadlariga kanday darajada tugri kelishi va uni kanday baxolash mumkinligi.
Ukuv jarayonini texnologiyalashtirishda didaktik masalalarni belgilash konuniyatlari.
Erkin Shaxsni shakillantirish muammosi ta’lim muassasalarida ukuv- tarbiyaviy ishlarni pedagogik texnologiya “rels” iga utkazish takazo etadi. Bu jarayon oson kechmaydi. Chunki: butun ixtiyoriy kurilayotgan va joriy etilayotgan ukitish tizimini kat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish kerak. Aslida xam ijtimoiy tajriba elementlari - bilim, ijodiy faoliyat, ob’ektiv borlikka munosabatlar - pedagogik jaryon maxsulidir va ma’lum pedagogik tizim doirasida shakillantiriladi. Pedagogik texnologiya esa amaliyotga joriy etilayotgan pedagogik tizim loyixasidir. Unda pedagogik tizim nima? Uning tarkibi kanday? Bu savollarga mavjud pedagogik nashrlardan topish mumkin.
N.V.Kuzmina pedagogik tizim uzida ta’lim va tarbiya maksadida buysindirilgan uzaro boglik tarkibli elementlardan tashkil topishini ukdiradilar: pedagogik maksad; ukuv va ilmiy axborot; pedagogik aloka vositalari: ukuvchilar va pedagog. V.P.Bespalkoning ta’rifiga kura “Pedagogik” tizim ma’lum shaxs sifatlarini shakillantirshga tartibli, anik maksadni kuzlab va oldindan uylab pedagogik ta’sir etishini vujudga keltirish uchun zarur bulgan uzaro boglik vositalar, usullar va jarayonlar yigindisidir. Xar jamiyatda shu jamiyat mafkurasiga xos shaxsni shakllantirsh maksadi va unga mos pedagogik tizim mavjud buladi. Agar maksad uzgarsa tizim xam uzgaradi.
Uzbekistonda kadrlar tayyorlash milliy dasturi jamiyat, davlat va oila oldida uz javobgarligini xis etadigan fukarolarni tarbiyalashni bosh maksad kilib kuygan. Demak, Milliy dastur ta’lim va tarbiya soxasidagi davlat buyurtmasi xisoblanib miliy mafkuraning tarkibiy kismini tashkil etadi. Fakat ijtimoiy (davlat) buyurtmasigina belgilab beradi yoki oliy (urta, urta maxsus, kasb-xunar) ta’lim uchun pedagogik tizimining mavjudlik shartlarini kafolatlaydi.
Kuyidagi barcha ta’lim tizimlari uchun umumiy bulgan pedagogik tizim loyixasi keltirilgan. Professor N.Saydaxmedovning tadkikot etishicha xar kanday pedagogik tizim uzaro boglik bulgan kuydagi invaritiv elementlardan tashkil topadi: 1- ukuvchilar ; 2-ta’lim maksadlari, 3-ta’lim -tarbiya mazmuni, 4- didaktika jarayonlar, 5- tashkiliy shakllar 6-pedagogik yoki ukitishning texnik vositalari (UTV) .
Yukoridagi shakldan 2 ta tushunchani izoxlash mukin: didaktik masalalar va ularni amalga oshirishning pedagogik tizim doirasida inson faoliyatining muxim soxasi sifatida anik maksad va unga erishish uchun shart - sharoitlar xamda bu faoliyat uchun axborotlar bulishi kerak.
3.Didaktik masalalarni xal etish maksadi shaxsning ma’lum sifatlarini shakllantirish zarur bulsa, shart sharoitlar-ukuvchi (talaba) larning boshlangich sifat kursatkichlari, axborot esa ukuv predmetining mazmuni yoki tarbiyaviy ta’siridir. 8
Xar bir didaktik masala pedagogik tizimda uziga mos keladigan PT elementlari bilan xal kilinadi, ular didaktiv jarayon, ukitishning tashkiliy shakllari xamda pedagog yoki ukitishning texnik vositalari (UTV). Yukorida shakl ijtimoiy buyurtma yunalishi didaktiv masalalarga karatilgan va bu bejiz emas, chunki ta’lim xar doim jamiyat talablarini kondirishga xizmat kiladi va u ongli ravishda yoki induktiv tarzda tez, balki sekinlik bilan bu talablarga mos xolda tuzilib boradi. XXI asr busagasida ta’lim tarakkiyotining xarakatlantiruvchi kuchi, xakkoniy dvigateli- bu uzida didaktiv masalalar va PT ni mujassamlashtirilgan pedagogik tizim xisob- lanadi. PT ning muvaffakiyatli loyixalanishi va yakuniy natijaning kafolatlanishi ukituvchining didaktik masalalar moxiyatini anglab etish darajasiga va darsda ularni tugri belgilab olishga boglikdir. Bu vazifa xozirga kadar ukituvchilar tomonidan anglashilmay kelinyapti, kator xollarda esa ular metodikani texnologiyadan farklay olmayaptilar.
Shu boisdan kuyida PT ning loyixalanishi uchun zaruriy shartlardan biri didaktik masalalar tugrisida fikr yuritiladi. Chunki xar bir ukituvchi pedagogik faoliyatga kirishishidan oldin xal etilishi lozim bulgan pedagogik masalalarni etarlicha anik tasavvur etishi va ifodalanishi, ayni paytda uz ukuvchilariga xam tushuntira olishi kerak.
Bugungi xar kadamda va xar kanday ta’lim muassasasining ukituvchisi faoliyatida tasodifiy ukuvchi (talaba) lar guruxining anik urnatilmagan maksadga erishish uchun ixtiyoriy tanlangan ta’lim mazmunini uzlashtirishga oid xarakatlarni boshkarayotganligini kuzatish mumkin. Bu xolatni izoxlashga xarakat kilamiz.
4. Getrogen gurux. Nima uchun “tasodifiy ukuvchilar guruxi” deyapmiz? Ma’lumki, ukuv yurtlariga (maktab, kasb-xunar kolleji, oliygox va boshka) ukuvchilarni kabul kilish, asosan, ikki omil vositasida amalga oshirilyapti, ya’ni: uzlashtirish darajasiga yoki yoshlarning tengligi (yakinligi) ga karab. Ayni paytda abiturientlarning shaxs sifatlari, tugma iste’dod nishonalari, kobiliyati, faoliyatga kizikishlari va boshka yakkaliy xususiyatlari xisobga olinmayapti. Natijada ukuv guruxlari tasodifiy tarkibi N ta ukuvchilar sonidan tarkib topadi, ya’ni “getrogen” gurux tuziladi. “Bozor ma’muriyati” ustiga bu gurux ukuvchilariga bir xil ukuv fani sharoitida yagona ta’lim maksadiga erishish zarurligini uktiriladi. Bunga esa amaliyotda erishib bulmaydi. Olti oylik sessiya natijalarini kuz oldingizda gavdalantiring, xayratdan yoka ushlaysiz! Axir ukuvchilar test yordamida imtixon topshirib ukishga kirganku? Nima uchun imtixon natijalari yomon? Sababi nima ekan?
Sababi esa biz yukorida tilga olgan omillar: talabada kobiliyat nishonalari yuk yoki tanlagan faoliyat turiga kizikmaydi. Shu boisdan, xatto, bitiruvchi boskich talabalari xam kupincha kelajakda kaysi mutaxasis egasi bulayotganligini yoki bulajak ish faoliyatini tulik tasavvur etisha olmaydi. Respublikamizda Xalk ta’limi vazirligi tasarrufidagi “Iste’dod” Markazi ma’lum darajada bu masalaga ijodiy yondoshmokda. Markaz ukuvchilarining kobiliyatlarini va uzlashtirish darajalarini psixologik testlar yordamida aniklab, kerakli ilmiy tavsiyalar ishlab chikayapti va ular akademik litseylarga tanlov utkazishda kul kelmokda. Shaxsga yunaltirilgan pedagognk texnologiyalar
Reslublikamizda ta’lim jarayonini tubdan islox q`ilishlnlg ilmiy-nazariy asosi bulgai Kadrlar tayyorlash milliy dasturida berilgan milliy modelning asosiy tarkibiy q`ismlari shaxs, davlat va jamiyat, uzluksnz 'ta’lim, fan va pshlab chiq`arish bulib, uiing 9 asosnni shaxs tashkil etadi. Uzluksiz ta’lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakillantirishi va yuq`ori malakalm rakobatbardosh kadrlar tayyorlanishn uchui zarur shart-sharoitlar yaratadi. Demak, uzluksiz ta’lim tizimining diq`q`at markazida barkamol shaxsni shakllantirish masalasi turadi. Zamonaviy ta’lim tizimi fuq`aroning bilim olish, njodly q`obiliyatlarini namoyon etish, individual jixatdan rivojlanish, kasbi buyicha moxiat q`ilish xukuq`ini ruyobga chiq`arish omili sifatnda q`anday taiablarga javob bernshn kerak? Uzluksiz ta’lim tizimi shaxsning davlat ta’lim staidartlariga mos bnlim va kunikmalarni egallashi, uning q`aysi sifatlari va fazilatlarini rivojlantirishini bilish uchun avvalo shaxs xakida fikr yuriilishi zarur. Shaxs - insonning ruxiy, ma’naviy moxiyati bulib, unda q`uyidagi sifatlar umumlashgan tizim xolatida buladi: • Ijtimoiy axamiyatga molik xususiyatlar majmuasi; • Atrof-muxitga, uziga va dunyoga bulgan munosabatlar tizimi; • Xayot davomida turli ijtimoiy vazifalarni bajarishi orq`ali vujudga keladigan faoliyat tizimi, xulq`-atvor majmuasi; • Dunyoni va unda uzining urnini anglash; • Extiyojlar tizimi; • Q`obiliyat va ijodiy imkoiiyatlar majmuasi; • Tashq`i muxit ta’sirlariga javob berish reaktsiyasi va x.k. Shaxs sifatlarining tuzilishi. Shaxs sifatlari taxlil q`ilinganda unda nasliy (biologik) va xayotda orttirilgan ijtimoiy sifatlar uygun xolatda bulishini kurish mumkin. Shaxsda biologik va ijtimoin sifatlarning nisbatiga kura ular turt darajaga bulinadi: I. Temperament darajasi insonlarping irsiyat orkali belgilangan nerv sistsmasining xususiyatlari tushiniladi. Ular jumlasiga instinkt va extiyojlarning uziga xosligi, jinsiy, yosh, milliy va boshka xususiyatlar kiradi. II. Ruxiy jarayonlarning uziga xoslik darajasi - iroda, sezgi, tafakkur, xotira, diq`q`at, tasavvur, axborotni q`abul q`ilish va xarakterning uziga xos tomonlarini uz ichiga oladi. Shaxsning mantikny fikr yuritish operatsiyalari (taq`q`oslash, abstrakt tasavvur, induktsiya, dedukiya), akliy faoliyat usullarini egallaganligi muxim rol uynaydi. III. Shaxs tajribasi darajasi - bunga shaxs egallagan bilim, kunikma malakalar va odatlarining majmuasi kiradi. Bularning ichida uzluksiz ta’lim tizimi, uq`uvchilarni uq`itish, ukuv faoliyatida bilim, mexnat va amaliy faoliyatida kunikma va malakalarli shakllantirish muxim axamiyatga ega. IV.Shaxsning yunaltirilganlik darajasi - shaxsning ijtimoiy axamiyatga ega bulgan, atrof-muxitga munosabati, shuningdek, xulq` atvorining ruxiy asoslarini yunaltiruvchi va boshq`aruvchi sifatlarini mujassamlashtiradi. Bunga shaxsning q`iziq`ishi, nuq`tai nazari, ijtimoiy faoyaligi. ichki dunyosi, axlokiy-etik tamoyillari va dunyoq`araish kiradi. Shaxsning yunaltirilganligi, extiyojlari va «men» kontseptsiyasi bilan birgalikda shaxsning uz-uzini boshkarish mexanizmining asosini tashkil etadi. Shaxsning axloq`iy- etik q`arashlari va xususiyatlari u uzlashtirgan bilim, kunikma va malakalar bilan birgalikda estetik va axlokly xususiyatlarni tashkil etadi. Yukornda q`ayd etilgan darajalarni insonlarniig ijtimoiy moxiyatini, shaxsning irsiy xususiyatlarini tashkil etuvchi yadro atrofidagi xalq`alar shaklida tasavvur etish
10 mumkin. Lekin shaxs strukturasida q`ator xususiyatlar bulib, ular barcha darajalarga radius shaklida singib ketadi. Ular guruxiga extiyoj, xarakter, q`obiliyat va «men» kontseptsiyasi kirib, shaxs strukturasining tayanchini xosil q`iladi. Shunday q`ilib, shaxs xususiyatlarining guruxlari bnr-biri bilan uzviy boglangan, bir- birini tuldiradi va takozo etadi va murakkab yaxlit tizimii tashkil etadi. Zamonaviy uzluksiz ta’lim tizimi avvalo shaxsning davlat ta’lim staidartlari darajasida bilim olishini ta’minlashi lozim. Bilim - atrof-muxitli urganish jarayonida tekshirilgan nzzariy va amaliy faoliyatning natijasi bulib, uning inson miyasida tugri aks ettirilishi sanaladi. Ta’lim tizimi bilim, kunikma va malakalarning individual tarzda, xar bir shaxsda aks etishni ta’minlashi lozim. Bilimlar kuyidagi guruxlarga ajratiladi: • Belgili, belgi va til shaklida, kodlangan verbal bilimlar, • Obrazli, sezgi organlari orq`ali obrazlar shaklida q`abul q`ilingan bilimlar. - Moddiy bilimlar - mexnat faoliyati natijasida paydo buladigan bilimlar. • Texnik bilimlar. -- insonning ijodiy va mexnat jarayonida vujudga keladigan bilimlar. Bilimlar asosini tushunchalar tashkil q`iladi. Tushunchalar - atrof-muxitdagi predmet va xodisalarning mavjud xususiyatlari xaq`idagi bilimlar bilan ulardagi aloq`a va bogliklikni aks ettiradi. Biologik ta’limda tushunchalar ikki guruxga ajratmladi: 1. Umumiy biologik tushunchalar. 2. Xususiy biologik tushunchalar. Shaxsning uzlashtirgan bilimlarini amaliyotga q`ullashda kunikma va malakalar muxim rol uymapln. Kunikma va malakalarni til bilan tushuntirib bulmaydi, ularni amaliy faoliyatda kursatish kerak buladi. Shu sababli inson xayotining asosini faoliyat usullari (kunikma va malakalar) tashkil etib, u shaxsning muxnm sifati sanaladi. Kunikma - shaxsning muxim sifati, ya’ni uzlashtirgan bilimlari asosida, yangi vaziyatlarda muayyan faoliyatni samarali bajarishi xisoblanadi. Oddiy kunikmalar etarli darajada mashq` q`ilganda u avtomatik xolatga - malaka darajasiga etadi. Malaka - biror bir faoliyatni avtomatik ravishda bajarilishi sanaladi. Malaka bu avtomatlashgan kunikmadir. Demak, ukuv dasturidan urin olgan mavzular buyicha uq`uvchilarda bilim, kunikma va malakalarni shakllantirish samaradorligini oshirish muxim sanaladi. Aq`liy faoliyat usullari deganda fikr yuritish uchun zarur bulgan usullar tushuniladi. Ular q`uyidagi guruxlarga ajratiladi: 1. Xarakteriga kura: predmet-faoliyatli, kurgazmali-obrazli, abstrakt, intuitiv. 2. Mantiq`iy yunalishiga kura: taq`q`oslash, taxlil q`ilish, abstrakt tasavvur q`ilish, umumlashtirish, sintez, tasniflash, induktsiya va deduktsiya, gipoteza va eksieriment. 3. Olinadigan natija shakliga kura: fanga avvaldan ma’lum bulgan kashfiyotlarni q`ayta kashf q`ilish, tushunchalarning ta’rifi va tasdigini topish, , q`onuniyat, q`onun va nazariyalar yaratish. 4. Fikr yuritish tipiga kura: zmpirik, dialektik ka mantiq`iy Ta’lim tizimida akliy faoliyat usullariiing tarkibiga kiruvchi ukuv faoliyati usullari muxim axamiyat kasb etadi. Ukun faoliyati usullari q`uyidagilarni uz ichiga oladi:
11 • Ukuv faoliyatini rejalashtirish kunikma va malakalari: uq`uv topshiriq`larini anglash, maq`sadni belgilash, unga erishish uchun optimal va samarali yullarini faoliyatniig bosq`ichlari va davomiyligiii aniq`lash, faoliyat algaritmnii tuzish, mustaq`il ish rejasini tuzish. • Uz uq`uv faoliyatini tashkil etish kunikma va malakalari: uz uq`uv faoliyatini tashkil etish, ukuv adabiyotlari va jixozlarning mavjudligi va ulardan foydalana olishi, gigienik talablarga javob beradigan sharoit yaratishi, ish rejimini tashkil etish, uy vazifalarini mustaq`il bajarishni tashkil etish. • Axborotni q`abul q`ilish kunikma va malakalari: turli axborot manbalari ustida ishlash, matn tuzish, bibliografik izlanish olib borish, spranochniklar bilan ishlash, axborotni diq`q`at bilan tinglash va yozish, dikkatini boshq`arish, kuzatish utkazish va eslab q`olish. • Fikr yuritish faoliyati kunikma va malakalari: uq`uv materialining mazmunini anglash, asosiy goyani ajratish, taxlil q`ilish, sintezlash, abstraktsiya va aniq`lash, induktsiya va deduktsiya, tasniflash, umumlashtirish, dalillash, xikoya, xisobot, ma’ruza tuzish, xulosalarni ishlab chiq`ish, muammolariing echimini topish. • Uz ukuv faoliyati natijasini anglash va baxolash kunikma va malaka-lari: ukuv faoliyati natijasini anglash, uz-uzini va uzaro nazorat q`ilish, muaommo echimining tugriligini aniklash, xodisalarga turli jixatdan baxo berish, nazariy va amaliy kunikmalarning tugriligi ia mustaxkamlashni tekshirish kunikmalari. Shaxsning uz-uzini boshq`arishi va nazorat q`ilish muxim sistema sanaladi. Bu sistema asosida shaxs rivojlanishining psixologik omillari: extiyojlari, yunaltirilganlik va "Men" kontseptsiyasi tashkil etadi. Ananaaviy ta’limda ukuvchilar faoliyati passiv tinglovchi sifatida tashkid etilib, yappasiga ukitish nazarda tutilsa, zamonavny pedagogik texnologiyalarga asoslangan ta’lim-tarbiya jarayonida ukuvchilarning kizi-q`ishi, q`ibiliyati, extiyoji, motivi xisobga olingan xolda shaxsning xar tomonlama rivojlanishiga zamin tayyorlanadi. Shu sababli barcha texnologiyalar shaxsga yunaltirilgan buladi.
NAZORAT SAVOLLARI 1.
amaliyotga tadbik etish zarurati tugildi? 2.
3.
Ta’lim jarayonining ikki tomonlama xususiyatini tushuntiring? 4.
Prezidentimiz tomonidan yangi pedagogik texnologiyaga kanday ta’rif berilgan? 5.
Pedagogik tizim nima? 6.
Pedtexnologiyaning tarkibi kanday? 7.
Invariativ elementlar nima? 8.
Pedagogik tizim nechta invariativ elementlardan tuziladi? 9.
Tasodifiy ukuvchilar guruxi deb kanday guruxga aytiladi? 10.Getrogen gurux deb nimaga aytiladi? 11. Kadrlar tayerlash milliy modelining asosiy tarkibiy q`ismlarini aniklang. 12. Shaxs-kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim soxasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi jumlasini izoxlang.
12 13. Zamoiaviy ta’lim tizimi fuq`aroning q`anday xuq`uq`larini ruyobga chiq`arishn zarur? 14.Shaxs-pedagogik jarayonning sub’ekti sifatida faollik kursatishi uchun nimalarga e’tibor berish zarur? 15 Biologik ta’lim jarasinda sub’ekt-sub’ekt munosabatlarining uziga xos xususiyatlariii aniklang. 16.Biologik talimda shaxsga yunaltirilgan pedagogak texiologiyalarning uziga xos xususiyatlarini aniklaig. 17. Mazkur texnologiya shaxsning q`aysi xususiyatlarini rivojlantirishga asos buladi?
Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|