O’zbеk аdаbiyoti kаfеdrаsi
Pedagogik munosabatlarni
Download 0.65 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Bu ta’lim texnologiyasini hozirda mutaxassislar shunday tariflaydilar: „Vakolatli ta’lim — tenderlik adolati va zavonliksiz munosabatlar asosidagi o’quv jarayoni
- Tayanch iboralar
Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratizatsiyalashda ukuv-tarbiyaviy jaraenning asosiy natijasini aniklovchi muxim OMIL
shaxsga bulgan munosabat sanaladi. Pedagogning shaxsga bulgan insonparvarlashtirilgan unosabati bolalarni sevishi, ularning takdiri uchun kaygurishi, bolalarga ishonchning yukoriligi, uzaro xamkorlikning vujudga kelishi, mulokot madaniyatining yukori darajada bulishi, ta’lim oluvchilarni tugridan-tugri majburlashdan voz kechish va aksincha ijobiy ragbatlantirishning ustunligi tufayli kuzlangan maksadga erishish, bolalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bulish, ularni bartaraf etishning eng
samarali yullarini kullashda namoyon
bulsa, ta’lim
jarayonining demokratizatsiyalash esa ukituvchi va ukuvchilar xukuklarini tenglashtirish, ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarga tanlash xukukining berilishi, uz fikri, nuktai nazarini erkin bayon etish bu borada xato kilish xukukining mavjudligi, bolalar xukuklari Konventsiyasiga amal kilinishini takozo etadi. Ukuvchilar va ukituvchilar munosabatining uziga xos jixati ukuvchilar mustakilligi va ukuv faoliyatini takiklash emas, balki yunaltirish, ukuv faoliyatini boshkarish emas, balki xamkorlikda tashkil etish, ta’lim olishda majburlash emas, balki ukuvchilarni ishontirish, biror bir faoliyatni amalga oshirish buyruk. orkali emas, balki shu
40 faoliyatni samarali tashkil etish, shaxsning extiyoji, kizikishi, imkoniyatlarini chegaralash emas, balki erkin tanlash xukukini berish sanaladi. Yangi munosabatlarning asosiy moxiyati, an’anaviy ta’limda kuzda tutilgan natijalarni bermayotgan majburan ukitishdan voz kechish va urniga: -
uzaro ishonchga asoslangan talabchanlik; -
ta’lim jarayonini samarali tashkil etish orkali ukuvchilar urtasida kizikiщ uygotish va ongli intizomni vujudga keltirish; -
xoxishning paydo bulishi; -
mustakillik va mustakil faoliyatnya tashkil etilishi; -
tegishli talablarni jamoa orkali kullashni amalga oshirish muxim sanaladi, Yangi munosabatlarning vujudga kelishi shaxsga tavofutlab yondoshishni talab etadi. Ta’lim jarayonini tashkil etishda: -
urta saviyali ukuvchiga nisbatan muljal olishdan voz kechish: -
shaxsning eng yaxshi sifatlarini aniklash va uni rivojlantirish; -
shaxe psixologo-pedagogik diagnostikasini kullash kizikishi, extiyoji, kobiliyati, yunalishi, sifatlari, akliy jarayonining xususiyatlarini aniklash; -
xususiyatlarini xisobga olish; -
shaxe rivolsh dinamikasini-tasavvur kilish; -
shaxs rivojlanishining dasturini loyixalash va tegishli uzgartirishlar kiritish zarur. Ushbu pedagogik texnologiya ukituvchi va ukuvchilar munosabatini tashkil etishning asosi sanalsa, ukuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish boshka texnologiyani kullashni talab etadi. Shu sababli xar bir mashgulotda bitta texnologiyadan emas, balki ukuvchilar bilim olishining xar bir boskichining uziga xos xususiyatlaridan kelib chikib, xar bir boskichda tegishli texnologiyadan foydalaniladi. Shunday kilib, bitta mashgulotda bir nechta pedagogik texnologiya uygunlashtiriladi. Ukuvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va samaradorligini oshirishga karatilgan pedagogik texnologiyalar ukuvchilarda ijtimoiy normalarga xos ongli intizomning vujudga kelishi, motivatsiyaning yukori darajada bulishi, bilim, kunikma va malakalarni ongli uzlashtirishga bulgan extiyojning ortib borishi, kuzlagan natijaning kafolatlanganligi va
samaradorlikning yukori
bulishi bilan
xarakterlanadi. Ushbu texnologiyalar jumlasiga didaktik-uyin, muammoli ta’lim, modulli ta’lim, xamkorlikda ukitish, kommunikativ ta’lim, ukuv materiallarining (jadval va belgili) modellari texnologiyalari kiradi. . «Vakolatli ta’lim» texnologiyasi. Bu texnologiya 1995 yilda AKShda „Ayollar etakchiligi" deb nomlangan treninglardan ishlangan bo’lib, xalqaro ta’lim texnologiyasi sifatida 1997 yildan boshlab Ukrainada shakllanib, so’ngra Ozarbayjon, Gruziya, Qozog’iston, Qirgiziston, Litva, Moldova, Tojikston, O’zbekistonga tarqalgan. 2002 yilda Afg’oniston, Indoneziyada treninglar o’tkazilgan. Boshqa mamlakatlarda bu texnologiyani shakllantirish jarayonlari amalga oshirilmoqda.
41
ta’lim — tenderlik adolati va zavonliksiz munosabatlar asosidagi o’quv jarayoni bo’lib, bevosita tajriba orqali ta’lim olish yo’li bilan guruxlarning o’z-o’zini tashkil qilish ko’nikmalarini hosil qilish mumkin. Vakolatlash pedagogikasi ta’lim dasturlarining boshqa turlari bilan ta’limga nisbatan umumiy yondashuvlarga ega. Uzaro faoliyatda ular bir-birini boyitadi va kuchaytiradi. Vakolatlash ta’limini quyidagicha joriy qilish mumkin: — rasmiy o’quv reja (ayrim o’quv fani, intefatsiyalash bilgan yondashuvlar yoki mavzular sifatida); —
rasmiylashtirilmagan o’quv reja (maktab tomonidan tashkil qilingan va rasmiy reja bilan bog’langan sinfdan yoki maktabdan tashqari ish); —
orqali joriy qilish). Mashg’ulotlar maxsus tayyorgarlik ko’rgan trenerlar tomonidan treninglar shaklida o’tkaziladi. Bunda trener deb ma’lum yo’nalishda ta’lim olish, mashklar bajarish bo’yicha trening mashg’ulotlarini olib borish (rahbarlik qilish) uchun maxsus tayyorgarlikka ega mutaxassisni aytiladi. Trening deb esa ma’lum yo’nalishda ta’lim olish, mashklar bajarish bo’yicha trenerlar tomonidan (rahbarligida) o’tkaziladigan mashkulotlarga aytiladi. Pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish uchun o’ziga xos vositalar zarur bo’ladi. h`ar bir pedagogik texnologiyada qo’llaniladigan vositalar umuman o’xshash bo’lib, ularning turlari ko’p. Ularni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: verbal, noverbal, vizual, audio, tabiiy, o’quv anjomlari hamda maktab jihozlari. Verbal vositalarning asosini axborot tashkil qiladi. Bular so’zlar bilan ifodalanadigan axborotlar bo’lib, ularvd so’z orqali ifodalab berish uchun o’qituvchi uni o’zlashtirgan) bo’lishi, ya’ni shu axborot haqidagi bilimga ega bo’lishi lozim.. Boshqacha aytganda, pedagogik texnologiyalarning verbal vositalarini o’qituvchining bilimlari darajasidagi axborotlara tashkil qiladi. Shu sababli hozirda ta’lim jarayonida faqat o’quvchi va o’qituvchining ishtirok etishi etarli bo’lmay qoldi. Zamonaviy ta’limni amalga oshirishning yana bir zarur sharti o’quv fanlari bo’yicha axborot manbalari, shu jumladan,( yangi axborot texnologiyalarining tez va qulay foydalanish imkonini beruvchi turlaridan har bir o’quvchi va o’qituvchi erkin foydalana oladigan sharoit yaratishdan iborat. Ya’ni hozirda sifatli ta’lim berish uchun an’anaviy ikkita tomon — o’quvchi-o’qituvchiga zarur axborotlarni etkazib turuvchi xizmatdan iborat uchinchi tomon faoliyatini tashkil qilish zarur. Bu yo’nalish axborot texnologiyalarini ta’lim-tarbiya ja rayoniga joriy qilish yo’nalishi deb nomlanadi.Shu axborot larni o’quvchilar tushuna oladigan mantiqiy shakllard ifodalash o’quvchi bilan o’qituvchining verbal muloqotin) tashkil qiladi. Buni quyidagi sxema shaklida ifodalash mumkin:
Axborot
U haqidagi bilim
Mantiq
So’z , nutq
Dunyo-
qarash
Mafkura
Bu sxemadan ta’lim jarayonida har bir axborotni o’qituvchi o’zlashtirgan darajada, uning mantiqiy tafakkuriga, nutqiy qobiliyatlariga, dunyoqarashi va mafkurasiga muvofiq ravishda bayon qilinishi ko’rinib turibdi. 42 Verbal muloqot shakllari har xil bo’lib, ularning asosiylari nutq so’zlash, ma’ruza, suhbatlashish, savol so’rash, savolga javob berish, bahs, munozara, muzokara, xabar berish, kengash, maslahat, nasihat, tanbeh, tabrik, salomlashish, xayrlashish kabilarni o’z ichiga oladi. Ushbu verbal muloqot shakllarida qo’llaniladigan nutq intonatsiyalari so’zlovchining fikrlaridagi uning maqsadiga muvofiq bo’lgan ma’no-mazmunlarni chuqurlashtirish, yaqqollashtirish imkonini beradi. O’qituvchi o’quvchi uchun ma’lum bo’lgan tushunchalarga asoslangan holda yangi axborotlarni tanishtirib, tushuntirib boradi. Bu jarayonda o’quvchilar diqqatni jamlash, tinglash, eshitish, anglash, tushunish, idrok qilish, mantiqiy fikrlash (tahlil qilish, qiyoslash, umumlashtirish), xotirada saqlash, qayta eslash faoliyatlari bilan band bo’ladilar. Bunda o’quvchi-ning qiziqishi, havasi, ehtiyoji, manfaatdorligi, qobiliyat, iste’dod, iqtidori uning muvaffaqiyati asosi bo’ladi. Yuqoridagi fiqrimizning dalili sifatida verbal muloqot shakllaridan ayrimlari haqida to’xtalib o’tamiz. Ma’ruzalarni faol usulda o’tkazish. har qanday yuqori saviyada o’tkazilgan ma’ruza, garchand u faktlarga boy bo’lsa ham, agar uzoq vaqt davom etsa, o’quvchining eshitish qobiliyati susayadi va charchaydi. Bu holat o’quvchini loqayd eshituvchiga aylantiradi. Ma’ruza qancha uzoq davom etsa, samaradorlik shuncha kamaya boradi. Shuning uchun ma’ruzani kichik pedagogik texnologiya darajasida quyidagicha tashkil etish o’quvchilar uchun qulaylik tug’diradi. Ma’ruzachi o’z ma’ruzasini bir necha bloklarga bo’ladi. har blokini 15—20 minut davom ettiradi va har bir blokdan so’ng to’xtab, mavzu bilan bog’liq qisqa savol- javob, fikr almashuv olib boradi.
1.Uquvchilar foliyatini faollashtirish va ntensifikatsiyalash asosidagi pedagogik tehnologiyalar. 2. Uyin tehnologiyalari va uning o’uziga hos hususiyatlari; ta’lim berish, nazorat qilish, tarbiyalash, rivojlantiruvchi, predmetli, rolli, amaliy va boshqalar.
asosidagi pedagogik tehnologiyalar. Uyin tehnologiyalari va uning o’uziga hos hususiyatlari; ta’lim berish, nazorat qilish, tarbiyalash, rivojlantiruvchi, predmetli, rolli, amaliy va boshqalar.
Ukuvchilarning bilim olish faoliyati uyin faoliyati bilan uygunlashgan darslar - didaktik uyinli darslar deyiladi. Didaktik uyinli darslarni ukuvchilarning bilim olishi va uyin faoliyatining uygunligiga kurs syujetli- rolli uyinlar, ijodiy uyinlar, ishbilarmoilar uyini, konferendiyalar, uyin mashklarga ajratish mumkin. 43 Ukituvchi avval ukuvchilarni individual, sungra guruhli uyinlarga tayyorlashi va utkazishi ular muvaffakiyatli chikkandan sung, ommaviy uyinlarga tyyorgarlik kurilishi lozim. Ukituvchi didaktik uyinli darslarni utkazishga kizgin tayyorgarlik kurishi va uni utkazishda kuyidagi didaktik talablarga amal kilishi lozim: -
tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maksad va vazifalarni hal kilishga karatilgan bulishi; -
davomida hal kilinishi; -
Barkamol shahsni tarbiyalash tamoyillariga, sharkona odob-ahlok. normalariga mos kelishi; -
Mazkur darslarda didaktik printsiplarga mal kilinishi va eng kam vakt sarflanishiga erishish kerak. Shunday kilib, didaktik uyinli darslarning kuyidagi afzalliklari mavjud: 1. Ta’lim olish bilon uyin faoliyati uygunlashgan darslarda ukuvchilarning bilim faoliyati faollashadi, ularda tasavvur, kuzatuvchanlik, topkirlik rivojlantirildi, ukuvchilar tez va mantikan fikrlashga yunaltirildi. 2.
Mazkur darslarda ukuvchilar amaliyotdagi muhum va dolzarb muammolar bilan tanishish imkoniyatiga ega buldilar, uz bilimlari, kunikma va malakalarini kullab, mazkur muammolarnni hal kilishga erishdilar. Masalam biologiyadan olgan bilimlari hayotdagi juda kup muammolarni hal etishga erdam berishiga ishonch HOSIA
kilgan holda, fanga va tahsil olishga bulgan kizikishlari ortdi.
3.
Didaktik uyinli darslar ukuvchilar urtasida uzaro yordam,dustona munozara hosil bulishiga olib keldi. Bundan ukuvchilar jamoasi yanada mustahkamlandi. 4.
Didaktik uyinli darsda ukuvchilar juda kup ilmiy, ommabop adabiyotlardan mustakil foydalandilar, avval uzlashtirgan bilim, kunikma va malakalari yordamida yangi bilimlarni mustakil uzlashtirdilar.
5. Ukuvchilar didaktik uyinli darslarga katta kizikish Bilan tayorgarlik kurdilar, natijada yangi bilimlarni uzlashtirish samaradorligi, sifati yukori buldi. 6.
Didaktik uyinli darslar ukuvchilarning kasb tanlashda, uz kuchini, bilimini, iktidorini sinab kurishda, ularni hayotga tayerlashda muhim ahamiyatga ega buldi. 7.
ishlash kunikmalari, ijodiy va mustakil fikrlashni rivojlantirish maksadida modulli ta’lim tehnologiyalaridan foydalaniladi. Modulli ta’lim tehnologiyasining uziga hos jihati ukituvchi urganilayotgan mavzu buyicha ukuvchilarning mustakil va ijodiy ishlashiga imkon beradigan modulli dastur tuziladi.
Ukuvchilar
modul dasturi yordamida mustakil va ijodiy ishlab darsdan kuzlangan maksadga erishadilar. 8.
Modul dasturlari urganilayotgan mavzu yuzasidan ukuvchilar bajarilishi lozim bulgan topshiriklar, topshiriklarni bajarish buyicha kursatmalarni uzida mujassamlashtiradi. Modul dasturlari mazmuni va mohiyatita kura
44 ukuvchilarning individual, ikkita ukuvchi birgalikda va kichik guruhlarda hamkorlikda ishlashga muljallangan modul dasturlariga ajratiladi. Ukituvchi tomonidan modul dasturlarining didaktik maksadidan kelib chikib, ta’lim- tarbiya jarayonida uz urnida foydalanishi yukori samara beradi. 9.
UKITISH T ehnologiyasi metodlaridan foydalanish har bir ukuvchini kundalik kizgin akliy mehnatga, ijodiy va mustakil fikr yuritishga urgatish, shahs sifatida ongli mustakillikni tarbiyalash, har bir ukuvchida shahsiy kadr kiymat tuygusini vujudga keltirish, uz kuchi va kobiliyatiga bulgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda ma’suliyat hissini shakllantirishni kuzda tutadi. hamkorlikda ukitish tehnologiyasi har bir ukuvchining tahsil olishdagi muvaffakiyati guruh muvaffakiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va sidkidildan akliy mehnat kilishga, ukuv topshiriklarini sifatli bajarishga, ukuv materialini puhta uzlashtirishga, urtoklariga hamkor bulib, uzaro yordam uyushtirilishiga zamin tayyorlaydi. 10.
Hamkorlikda ukitish tehnologiyasining asosiy goyasi ukuv topshiriklarini fakat birgalikda bajarish emas, balki ukuvchilarni hamkorlikda ukishga urgatish, ular urtasida uzaro hamkorlik, uzaro yordam va fikr almashinuvni vujudga keltirishdir. 11.
Urta mahsus,kasb-hunar ta’limi muassasalaridagi darslarla hamkorlikda UKITISH tehnologiyasining guruhlarda ukitish, zigzag yoki arra, birgalikda ukiymiz, kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodlaridan foydalanish uchun ukituvchi har bir metodning didaktik maksadini anglagan holda ukuv topshiriklarini tuzadi va uz urnida foydalanish yullarini belgilaydi. Ta’lim
jarayonining samaradorligini oshirishda munozarali darslardan foydalanish muhim rol uynaydi. Bu munozarali darslarning tuzilishini ishlab chikishda yirik olim V.F.Shatalovning «Ochik, fikrlar darsi»dan ijodiy foydalanish mumkin. Umumiy biologiya darslari mazmuni jihatidai kup munozardli masalalarii uz ichiga oladi. Mazkur munozarali masalalarni an’anaviy dars shaklida urganish bilan kuzlangan maksadga erishib bulmaydi. Bundagi masalalarni urganish uchun noan’anaviy ta’lim shakllaridan biri munozarali darslarni kullash maksadga muvofik.Munozarali dars tuzilishi va mazmuni jihatidan ikki guruhga ajratiladi: tematik munozarali darslar va erkii fikrlash darslari. Tematik munozarali darslar dasturdagi muayyan bir mavzuni urganishga bagishlandi. Mazkur dars oldida kuyidagi vazifalar turadi: 1.
Ukuvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish orkali tahsil olishga va fanga kizikishlarini ortirish, bilimlarini kengaytirish, 2.
odatiy, tanish va kutilmagan yangi vaziyatlarda kullash orkali yangi bilimlarni egallashga erishish. 3.
bilimidagn mavhum
tushunchalarni aniklash va ularga barham berish, bilim olishga bulgan intilishni rivojlantirish. 4.
Ukuvchilarning nutk madaniyatini ustirish, uz fikrini lunda va mantikan bayon etish, ularni dalillash kunikmalarini hosil kilish. Tematik munozarali darslardan «Odamning paydo bulishi», «Erda haet paydo bulishi va dastlabki rivojlanish» mavzularidan foydalaiildi. Erkin fikrlash darslari
45 ilmiy-ommabop adabiyotlarda, vaktli, mahalliy matbuotda chop etilgan biologiyaga oid makolalar va bu makolalarning muhokamalariga bagishlandi. Erkin fikrlash darslaridan kuzda tugalgan maksad: 1.
2.
Ukuvchilarni ilmiy, ilmiy-ommabop makolalar, broshyura, kitoblar bilan tanishtirish orkali, ularning bilim olishga va fanga bulgan kizikishlarini orttirish. 3.
Avval uzlashtirgan bilim, kunikma va malakalarini Yangi vaziyatlarda kullash orkali yangi bilimlarni egallashlari sanaladi. Munozarali darslarning muvaffakiyati avvalo: -
ukuvchilarning bu darsga KIZGIN
tayyorgarlik kurishiga; -
ular urtasida uzaro hamkorlik, yordam vujudga kelganligiga; -
ularda uz fikr va mulohazalarni tulik va mantikan bayon kilish, uni dalillashga; - uz urtogining fikrini sabot va chidam bilan tinglash kunikmalarining hosil kilinganligiga; - ukituvchining iktidori, e’tikodi, ukuvchilarning bilim faoliyatini faollashtira olish kunikma va malakalarini egallaganlik darajasiga boglik buladi. Ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishda sinov darslari muhim ahamiyatga ega. Shunday kilib, ta’lim tizimi olididagi ijtimoiy va davlat buyurtmasi ta’lim mazmunining uzgarishiga olib keldi. Ta’lim mazmuni urta mahsus va kasb ta’limi DTSlarida uz ifodasiny topgan. Ukuvchilarda ijodiy faoliyatni shakllantirish muammosi hozirgi zamon ta’lim muassasalarida hukmronlik kilayotgan an’anlviy ta’lim jarayoni bilan hal etib bulmaydi. Taklim jarayonini bevosita kuzatish kupchilik ukituvchilar bu masalaga etarli e’tibor
bermayotganligini ukuv-metodik adabiyotlarni tahlil
kilish bu
kullanmalarda ushbu masala etarlicha yoritilmaganligi ma’lum buldi. Щ u sababli ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan uzgartirish, uni zamon talablariga moslash, ta’lim tizimi oldidagi vazifalarni muvofakiyatli hal KILIGA
tizimli yondoshish zarur. Ukituvchi har bir predmet, bobdagi mavzular mazmunidan kelib chikkan holda darslar tizimini aniklashi zarur. Xozirgi zamon ta’lim muassasalarida kuyidagi darslar tizimidan foydalanish tavsiya etiladi: 1. Lektsiya darslari: a) kirish lektsiyasi; b) tematik lektsiya; v) umumlashtiruvchi lektsiya; 2. Seminar darslari: a) yangi bilimlarni mustakil egallashga muljallangan seminar; 6} bilimlarni mustahkamlovchi seminar; 3.
Muammoli darslar; 4.
Modulli darslar; 5.
Munozara darslari: a} tematik munozara darslari; 46 b) erkin fikrlash darslari; 6. Didaktik uyinli darslar: a) syujetli rolli uyinli darslar; 6} ijodiy uyinli darslar; v) ishbilarmonlar uyinli darslar; g) konferentsiya (ilmiy
va matbuot
konferentsiyasi) darslari; d( uyin-mashkli darslar. 7. Sinov darslari: a) didaktik kartochkalar erdamida utkaziladigan sinov darslar; b) uzaro nazorat varagi erdamida utkaziladigan sinov darslar; v) EXM nazorat dasturlari orkali utkaziladigan sinov darslari; g) testlar erdamida utkaziladigan sinov darslari. Ukituvchi mazkur dars turlarida uz urnida, talab darajasida va samarali foydalangandagina kuzlagan maksadiga erishishi mumkin.
Download 0.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling