O‘zbek adabiyoti tarixini davrlashtirish prinsiplari

O'ZBEK (TURK) ADABIYOTI TARIXINI DAVRLASHTIRISH BORASIDA

Fuod Ko'prulu
Abdurauf Fitrat
Miyonbuzruk Solihov
Vohid Zohidov
VA BOSHQA USTOZLARNING BU BORADAGI TASNIFLARINI
INOBATGA OLGAN HOLDA,BADIIY ADABIYOT TARIXIY
DAVRLARINING CHEGARALARI HAM
ADABIY HODISALAR ASOSIGA QURILADI.
Xoliq Ko'ro'g'li
Aziz Qayumov
Begali Qosimov
Natan Mallaev
Ikkinchi davriy umumlashma sifatida mumtoz adabiyotning shakllanishi va taraqqiyoti olinadi, bu “Qutadg'u bilig”ning yaratilish davridan XX asr boshlarigacha, to'g'rirog'i, “Padarkush” dramasining sahnaga chiqishiga qadar davom etadi.
Uchinchi davriy umumlashma jadid (yangi) adabiyoti bilan boshlanib (boshlangich asar nomi yuqorida tilga olindi) XX asr adabiyotini to'la qamrab olgan holda, Istiqlol davri adabiyotini ham o'z tarkibiga olib hozirgi kunga qadar davom etadi. Bu Yangi adabiyot umumiy istilohi bilan o'rganiladi. Bu o'rinda har bir davriy umumlashma adabiy-tarixiy davrlarga bo'linishi mumkin va lozimligini unutmaslik kerak. Postsovet hududlarida markscha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar nazariyasidan uzoqlashishni ko'zda tutgan “Adabiy davrlar o'zgarishida poetika kategoriyalari” («Kategorii poetiki v smene literaturnix epox»)(1) jamoa tadqiqotida “Evropa hududiga kirmagan adabiy “maydonlar”ni hisobga olish lozimligi haqida gap boradi. Unga ko'ra, folklor an'analari hukmron bo'lgan, mifopoetik adabiy tafakkur asosiga kurilgan, adabiy “kanon”lar hali yaratilmagan davrlarni alohida o'rganish lozimligi qayd etilgan. Bu holat turk (o'zbek) adabiyotining boshlang'ichiga ham taalluqli bo'lib, qat'iy poetik kategoriyalar shakllangunga qadar kechgan jarayonlarni alohida o'rganish nazarda tutildi.
IKKINCHI VA UCHINCHI DAVRLAR

E'TIROF ETILGAN MASHHUR NAMUNA – “QUTADG'U BILIG”

Barcha turkiy tildagi manbalar va jahon tillaridagi ilmiy adabiyotlarning tan olishicha, o'zbek (turkiy) mumtoz adabiyotining nisbatan shakllangan, e'tirof etilgan mashhur namunasi – “Qutadg'u bilig”dir. Shunga ko'ra mumtoz yozma adabiyotning bevosita shakllanish davrini Yusuf Xos Hojib Bolosog'uniy asarining tug'ilishidan belgilash lozim bo'ladi. Uning umrini, taraqqiyot davri esa yangi adabiyotning boshlanishi hisoblangan “Padarkush” (Behbudiy) dramasigacha kechgan davra to'g'ri keladi. Chunki “Qutadg'u bilig”dan “Padarkush”gacha yaratilgan barcha adabiy-badiiy asarlarda yuqorida tilga olganimiz belgi-xususiyatlar mujassam etilgan. Ular mumtoz adabiy qonuniyatlar va kategoriyalar asosida yaratilgan. Bu oraliqdagi asarlarda til birligi, yozuv birligi, adabiy shakllar (nasr va nazm) va janrlar birligi, hatto she'riy asarlarda vazn birligi (aruz) va yagona qofiya tizimi (arab yozuvidagi harflar va harakatlar asosiga qurilgan) mavjud. Shuning uchun davrlashtirish uchun muhim omillar izlaganda, Til birligi (davlat tili masalasi). Yozuv birligi (arab alifbosi asosidagi eski o'zbek yozuvi). E'tiqod birligi (islom). Ifoda shakllari (nasr, nazm) birligi. Yozma adabiyotda (aruz – nazm, nahv - nasr) mavjud janrlar birligi. Qofiya tizimi birligi. Poetik vositalar birligi kabi jihatlarni alohida o'rganish asosida davrlashtirish xususida qat'iy bir fikrga kelish mumkin (bu jihatdan birgina hudud birligi doirasida to'xtalaman).
Hudud birligi (milliy adabiyotning tarqalish geografiyasi). Milodning V–VI asrlariga kelib, turkiy xalqlar yashaydigan hudud yagona Turk xoqonligi sifatida birlashdi. Bu hudud janubda O'rxun daryosidan (Mo'g'uliston) to shimoliy dengizlargacha, g'arbda Idil (daryosi) bo'ylari va Yoyiq (tog'i) etaklaridan tortib Uzoq Sharqdagi Saxalin (saxa-caqa-sak-shaklar yashaydigan hudud)ga qadar cho'zilgan makon ekani e'tirof etilgan. Mana shu yagona makonning tub aholisi sifatida turkiylar tan olingan va ularning tili o'zaro muomalada tushunilishi mumkin bo'lgan, bir oilaga mansub bo'lgan turkiy til ekanligi allomalar tomonidan isbot etilgan (garchi uni Mahmud Koshg'ariyga ko'ra, xoqoniy turkchasi, g'arbliklarga ko'ra chig'atoy tili, XVI asrdan keyin davlat tepasiga o'zbek qabilalarining kelishi bilan o'zbek tili deb yuritilgan bo'lsa-da) ayniyatdir. To'g'ri, tashqi urushlar, ichki nizolar, migratsiya v.b. ta'sirida uning chegaralari o'zgarib turishi mumkin. Lekin milodiy VIII asrdan boshlab turkiy xalqlarning ota yurti sifatida Markaziy Osiyoning e'tirof etilishi va mana shu hudud tub aholisining turkiylar ekanligi uning til birligini ham e'tirof etishga olib keladi.