O‘zbek adabiyotida “Amir Temur” siymosining yoritilishi Barotov

XX asr oʻzbek adabiyotidagi asarlarda
Turkistondagi turkiy va fors adabiyotida XX asr boshlarigacha Temur haqida yozilgan aksariyat asarlarda Temurning mashhur “Tuzuklari” va mashhur tarixchilar Sharofiddin Ali Yazdiy va Nizamoddin Shomiy asarlari asosida yozilgan.
Shuningdek, XIX asr oxirida paydo bo‘lgan “Temurnoma: Amir Temur Ko‘ragon jangnomasi” nomli asarida adib Salohiddin Toshkandiy buyuklarining yurishlarini xalq epik usullarida tasvirlab bergan. Ma’lumki, bu asarda Anqara urushi tafsilotlari ham o‘ta bo‘rttirilgan va tafsilotlari murakkabdir².
Amir Temur haqida yozilgan realistik asarlar Turkistonda jadid adabiyotining shakllanishi bilan namoyon bo'ladi. Jadidchilar mustamlaka davlati Rossiyada milliy uygʻonish va yangilik harakati vakili boʻlganliklari uchun tarixiy shaxslardan, ularning merosidan maʼnaviy quvvat va gʻoyalar olish maqsadida Amir Temurni ham oʻz asarlarining qahramoni qilib qoʻyganlar. Jumladan, mashhur jadidchi Abdurrauf Fitrat “Temur qarshisida” asarida bolshevik Rossiyasining qarmog‘iga ilingan yurtini saqlab qolish uchun Temur ruhidan panoh olib, yordam so‘raydi. “Yurak kuydi, yuzim qora, ko‘nglim cho’kdi, belim egilib yo‘qildim, sultonim! Yongan va ezilgan boshimga, og‘riyotgan vijdonimga, to‘kilgan qonimga, iztirobli jonimga, davo izlab keldim bu qabrdan. Asrlar davomida iztirob va g‘am chekkan turkning qonli ko‘z yoshlarini etagiga to‘kishga keldim. Iztirobga to’la o‘zbek ko‘zlari uchun tuproqdan surma olmoq uchun keldim”- deb yozadi adib.³


Mustaqillik davri adabiyotidagi asarlarda
20-asrning 30-yillarida shakllangan oʻzbek sotsialistik realizm adabiyotida Temur haqida yozish taqiqlangan mavzulardan biri boʻlganligi sababli, oʻzbek adiblarida bu mavzuga unchalik qiziqish bildirilmagani koʻrinadi. Biroq o‘sha davrda O‘zbekistonda faoliyat olib borgan rus millatiga mansub yozuvchilar Temur masalasini kommunistik mafkura nuqtai nazaridan yorita olganlar. Masalan, 1950-1960-yillarda Sergey Borodin 4 jildlik “Звёзди над Самаркандом” romanini yozgan bo‘lsa, uning asarida A.Timurni dunyoga vahshiylikni yoygan qahramon sifatida tasvirlangan. Romanning uchinchi kitobi “Yildirim Boyazid” deb nomlanishidan ma’lumki muallif Temurning Iroq va Anadoluga qilgan yurishlarini tasvirlab bergan. Bu yerda 1402-yilda hayotida uchragan eng kuchli va eng aqlli raqibi bo‘lgan Yildirim Boyazidni yenggan Temurning g‘alabasi, bu g‘alabaning uning shaxsi va davlatiga ta’siri, bu urushning har ikki sultonning do‘stlari va dushmanlari uchun ahamiyati tasvirlangan edi⁴. Albatta, sotsialistik realizm adabiyoti mahsuli bo‘lgan ushbu romanda muallif o‘rta asrlar feodal hukmdorlarini (va ular sovet mafkuraviy naqshlariga ko‘ra, xalqning ashaddiy dushmani bo‘lgan jamoalardan bo‘lgan sultonlar) obrazini beixtiyor tasvirlashga majbur bo‘ldi. Roman Sobiq Ittifoq Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgan bo‘lsa-da, O‘zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa respublikalari kitobxonlarida katta qiziqish uyg‘otmagan. Chunki jamiyat A.Temurga qilingan bu adabiy tuhmatni har qanday tarzda qarshi olishni istamasdi.
XX asrning oltmishinchi yillarida oʻzbek jamiyatida nafrat tuygʻularini uygʻotgan Sergey Borodiyning ushbu romaniga javoban atoqli oʻzbek adibi Oybek Temur haqida yangi roman yozmoqchi boʻlib, tayyorgarlikni tugatgan, ammo bunga uning ulggurmaganini uning rafiqasi oz esdaliklarida yozib qoladiradi.
O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishgach, Amir Temur haqida yozilgan asarlar soni va nomi jihatidan misli ko‘rilmagan hajmga yetdi. O‘zbek adabiyotida mustaqillik yillarida A.Temur haqida yozilgan asosiy asarlarni quyidagicha sanab o‘tishimiz mumkin:

1. 
   Boʻriboy Axmedovning "Amir Temur” tarixiy romani;
   
2. 
   Berezikov Evgeniyning “Великий Тимур” romani;
   
3. 
   Abdulla Oripovning Sohibqiron: dramasi;
   
4. 
   Muhammad Alining “Ulug’ saltanat” tarixiy romani;
   
5. 
   Hakim Sattoriyning “Hazrat Sohibqiron” asari;
   
6. 
   Pirmat Shermuxamedovning “Xorazm malikasi yohud Amir Temurning kelini” asari;
   
7. 
   Odil Yokubovning “Fotixi muzaffar yohud bir parivash” asiri;
   
8. 
   T. Fayziyevning “Temurning sungi tushi” asari;
   
9. 
   Xurshid Davronning “Sohibqiron qiroati” Tarixiy hikoyalar va qissalar to’plami;
   
10. 
    Xurshid Davronning “Bibixonim qissasi” kabi asarlarda A.Temur shaxsi, uning buyuk sarkadalik va hukmdorlik faoliyati badiiy jihatdan yoritilgan.
    

Adabiyotda tarixiy shaxs haqida asar yozish va uning shaxsiyati, ma’naviy dunyosi haqida fikr bildirish, bir so‘z bilan aytganda, tarixiy shaxslarni avlodlar oldida tasvirlash yozuvchi va ijodkordan katta bilim va tajribani talab qiladi. Chunki tarixiy fakt va fantastika, zamon qadriyatlari va haqiqatlari – bularning barchasini hisobga olmasdan turib, tarixiy shaxs va voqealar haqida asar yozib bo‘lmaydi.
Hozirgi o‘zbek adabiyotida Temur va uning faoliyati haqidagi asarlarda ana shu tamoyilga amal qilingan, yozma asarlarning estetik saviyasi jamiyat talabi darajasida. Ammo fransuz adabiyotida Napoleon haqida o‘n mingdan ortiq adabiy-tahliliy asarlar, rus adabiyotida Buyuk Pyotr haqida 8000 dan ortiq maqolalar yozilganini e’tiborga olsak, bu borada qilinadigan ishlar ko‘pligi ayon bo‘ladi.