O’zbek Adiblari
Download 2.18 Mb. Pdf ko'rish
|
O\'zbek adiblari
|
O’ZBEK ADIBLARI MUHAMMADSHARIF SO’FIZODA (1869-1937) Muhammadsharif So’fizoda 1869 yilning 29 yanvarida Namangan viloyati, Chust tumanida hunarmand-kosib oilasida tug’ilgan.Otasi Egamberdi So’fi pichoqchilik, charx tortish ishlari bilan mashg’ul bo’lgan. Onasi Zaynab xola xohishiga ko’ra u qo’shnisi Manzura otindan xat-savod o’rganadi, eski maktablarda ta’lim oladi. U Hofiz, Bedil, Alisher Navoiy, Muqimiy va Furqat kabi allomalar ijodini chuqur o’zlashtirib, she’rlar mashq qila boshlaydi. Turkistonda chiqadigan «Turkiston viloyatining gazeti» kabi Qozon, Orenburg va Boqchasaroyda chiqadigan ro’znoma, oynomalar bilan qiziqadi. Boku va Tiflisda chop etilgan ozor tilidagi asarlarni mutolaa qiladi. 1893—1898 yillarda u Qo’qonda yashab, Muqimiy, Furqat ta’sirida «Vahshiy» taxallusi bilan hajviy asarlar yaratadi. Ayniqsa, uning «Dakaning», «Bedanang», “Ayting bu so’zimni”, «O’pay», «Beg’ubor dardu olam» kabi hajviy va lirik g’azallari e’tiborga loyiq edi. MAHMUDXO’JA BEHBUDIY (1875-1918) Buyuk ma’rifatparvar adib, alloma va jamoat arbobi Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yili Samarqand shahrida muftiy oilasida dunyoga keldi. Ziyolilar oilasidagi muhit undagi adabiyotga, siyosatga, ma’rifatga bo’lgan qiziqishini tezroq ro’yobga chiqishiga yetakladi. Uning otasi islom huquqshunosligi bo’yicha yirik mutaxassis bo’lib, bu borada ko’plab kitob va risolalar yaratgan edi. Bu o’z navbatida Mahmudxo’jaga o’z ta’sirigi o’tkazmay iloji yo’q edi. Keyinchalik bu haqda u o’z maqolalaridan birida otasi ta’lim bergan «Hidoya» (Islom huquqiga sharhlar) asarining uning taqdirida muhim rol o’ynaganligini bejiz qayd etmaydi.Mahmudxo’ja Behbudiy adabiyot, tarix fanlari qatori siyosatshunoslik bilan ham jiddiyshug’ullanadi. Ro’znoma va oypomalardan jahonda sodir bo’layotgan siyosiy voqealar bilan yaqindan tanishib boradi. Behbudiy adib sifatida o’zining «Padarkush» dramasini yaratgan Bundan tashqari, Behbudiy o’zbek va tojik tillarida ikki yuzdan ortiq maqola va asarlar yaratgan. Jumladan, «Muntahabi jug’rofiyai umumiy» (1903 yil, «Qisqacha umumiy jug’rofiya»), «Kitobul atfol» (1904 yil, «Bolalar uchun kitob»), «Muxtasari tarixi islom» (1904 yil, «Islom qisqacha tarixi»), «Amaliyoti islom» (1905 yil), «Rossiyaning qisqacha geografiyasi» (1908 yil) kabi darsliklar, kitoblar yozgan. Uning maqolalari 1901 yildan boshlab «Turkiston viloyatining gazeti», «Taraqqiy», «Hurshid» chop etilgan.. S. Ayniy: «Jafokash shoir Behbudiyning nomini musulmon Sharqi hurmat bilan tilga oladi, chunki u 20 yil mobaynida o'zining ongi va insoniy qadru qimmatini bilgan barcha mavjudotni erkin hayot, nur va ma’rifat uchun kurashga chorlab keldi». ABDURAUF FITRAT (1886-1938) Abdurauf Fitrat adabiyotimiz tarixida shoir va olim, nosir va dramaturg, o’qituvchi va ma’rifatparvar sifatida muhim o’rin egallaydi. U 1886 yilda Buxoroda ziyoli oilasida tugi’igan bo’lib, Buxoro, Istambul madrasalari va dorilfununlarida o’qiydi. U arab, fors, turk tillarini mukammal bilganligi tufayli Sharqning buyuk allomalari ijodini yaxshi o’zlashtiradi. Fitrat yirik olim, adabiyotshunos sifatida ham bir qancha asarlar yaratgan. Jumladan, «Adabiyot qoidalari», «Eski o’zbek adabiyoti namunalari», «Aruz haqida» kabi ilmiy kuzatuvlari adabiyotshunoslik fani tarixida muhim rol o’ynaydi Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg’oniy kabi o’ndan ortiq mumtoz adabiyot vakillari haqida maqolalar yozgan. Fitrat ayni chog’da olim, ulkan pedagog, xalq maorifi tashkilotchisi sifatida ham faol ishladi. 1921— 1923 yillarda u Respublika Maorif xalq noziri bo’lib xizmat qildi. 1923—1924 yillar orasida Moskvadagi Sharq tillari institutida, so’ng Peterburg dorilfununida ma’ruza o’qidi. «O’zbek tili» darsligi, «O’zbek tili sarfi» (grammatikasi) kitoblari esa 1925—1930 yillarda besh marta chop etildi. Uning «Tilimiz», «O’zbekcha til saboqlari», «Imlo konferensiyasi munosabati bilan» maqolalari ham yaratildi. U ana shu ishlari uchun o’zbek olimlari orasida birinchilardan bo’lib professor degan yuksak ilmiy unvonga sazovor bo’lgan.Fitrat Oqlandiyu, qariyb yana o’ttiz besh yildan so’nggina, mustaqillik davri sharofati bilan u haqdagi haqiqatni aytish va yozish imkoniyati tug’ildi.Abdurauf Fitrat hayoti va adabiy faoliyati ziddiyatlarga o’ta boyligi bilan ajralib turadi. ABDULLA QODIRIY (1894-1938) O’zbek adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Abdulla Qodiriy (Julqunboy) 1894 yil 10 aprelda Toshkent shahrida tug’ildi. Bo’lg’usi adibning ilk ijodi 1913—1914 yillarda boshlangan bo’lib, dastlab u shoir sifatida qalam tebratdi. Uning «Ahvolimiz», «Millatimga», «To’y» (1914-1915) kabi she’rlari «Oina» jaridasida bosilib chiqqan edi. U o’z millatini ma’rifatga chaqiradi, ma’rifatparvar shoir va adib sifatida maydonga chiqadi. «Baxtsiz kuyov» (1915) nomli fojeasi, «Juvonboz» (1915), «Uloqda» (1916) kabi hikoyalarida ham o’z xalqini savodli, bilimli, madaniyatli va ozod ko’rish istagi sezilib turadi. Abdulla Qodiriy 1917-1918 yillardan boshlab «O’tgan kunlar» romani uchun material yig’ishga kirishdi. 1922 yilda birinchi o’zbek romanining dastlabki boblari «Inqilob» jurnalida chop etila boshlandi. 1925-1926 yillarda «O’tgan kunlar» uch bo’lim holida kitob» bo’lib nashr etildi.1928 yil yozuvchining ikkinchi tarixiy romani «Mehrobdan chayon» nashrdan chiqdi. 1934 yilga kelib Abdulla Qodiriy qishloq xo’jaligi mavzuiga bag’ishlangan «Obid ketmon» qissasini yaratdi. Undan tashqari u Gogolning «Uylanish», Chexovning «Olchazor» va boshqa g’arb yozuvchilarining satirik hikoyalarini o’zbek tiliga tarjima qildi. U «Amir Umarxonning kanizi», «Namoz o’g’ri», «Dahshat» kabi romanlar yaratish orzusida bo’lgani ham ma’lum. Ammo bevaqt o’lim orzulari ro’yobga chiqishiga imkon bermadi . CHO’LPON (ABDULHAMID SULAYMON O’G’LI) (1897-1938) O’zbek adabiyotining atoqli namoyandalaridan biri Abdulhamid Sulaymon o’g’li Yunusov — Cho’lpon 1897 yilda Andijonning «Qatorterak» mahallasida ziyoli oilasida dunyoga kelgan. Onasi uy bekasi bo’lgan. Otasi Sulaymonqul mulla Muhammad Yunus o’g’li (1874-1929) dehqonchilik, hunarmandchilik, bazzozlik bilan shug’ullangan.Taniqli jurnalist, yozuvchi va o’qituvchi Mo’minjon Muhammadjonovning (Mo’min kofir) «Turmush urinishlari» kitobida qayd etishicha, Cho’lponning otasi Sulaymonqul o’z davrining yetuk ziyolisi, ma’rifatparvar kishisi bo’lgan. U «Rasvo» taxallusi bilan she’rlar yozgan. Mistik g’azallar qatori hayotbaxsh misralar yaratib, «Devon» ham tuzgan. Cho’lpon ocherknavis va publitsist sifatida ham barakali ijod dildi. Cho’lponning ijodi 1913-1914 yillardan boshlanga bo’lib, u avval «Qalandar», «Mirzaqalandar», «Andijonlik» va nihoyat Cho’lpon (Tong yulduzi) taxallus bilan ijod qila boshladi. U dramaturg sifatida ham salmoqli ijod qilgan. Uning «Xalil farang», «Cho’rining isyoni» kabi kichik p’esalari, «O’rtoq Qarshiboyev», «Mushtumzo’r» kabi yetuk dramalari hamda ko’p vaqtShuningdek, rus yozuvchisi V. Yan bilan hamkorlikda «Hujum» dramasini yaratgan.Cho’lpon adabiy tanqid sohasida «Sho’ro hukumati va sadoi nafisa», «Adabiyot nedur?» kabi mazmunli maqolalar ham yaratgan. Shuningdek, Cho’lpon mohir tarjimon sifatida M. Gorkiyning «Ona», A. S. Pushkinning «Dubrovskiy» qissasi va «Boris Godunov» kabi p’esalarini hamda V. Shekspnrnnng mashhur «Hamlet»ini o’zbekchaga o’girgan. OYBEK (1905-1968) Sho’ro davri o’zbek adabiyotining rivojiga salmoqli hissa qo’shgan ulug’ adib, shoir, olim, jamoat arbobi Muso Toshmuhammad o’g’li Oybek 1905 yili Toshkent shahrida bo’zchi oilasida dunyoga keldi. Oybek iste’dodli shoir, yirik nosir bo’libgina qolmay, mashhur olim, davlat va jamoat arbobi, publitsist tanqidchi va tarjimon hamdir. O’zbek kitobxoni Pushkinning «Yevgeniy Oiegin», Lermontovning «Maskarad» asarini, antik Rim adabiyoti namunalarini, arman eposi «Sosunli Dovud»ni Oybek tarjimasida o’qishga muyassar bo’lgan.Oybek 1943 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining haqiqiy a’zoligiga saylandi va 1950 yilgacha Akademiyada ijtimoiy fanlar bo’limining raisi lavozimida ishladi. U yuqori malakali filologlar tayyorlashga katta hissa qo’shgan ustozdir. Ulkan adib «Navoiy» romani uchun Ittifoq Davlat mukofoti laureati bo’ldi, bir necha orden va medallar bilan taqdirlandi. U O’zbekiston xalq yozuvchisi, Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofoti sovrindori ham bo’lgan ABDULLA QAHHOR (1907—1968) O’zbek adabiyotiyotiga katta hissa qo’shgan Abdulla Qahhor 1907 yili Qo’qon shahrida temirchi oilasida dunyoga keldi. O’rta ma’lumotni Qo’qonda olgan Abdulla 1925 yili Toshkentga kelib, «Qizil O’zbekiston» ro’znomasida ishlaydi. Abdulla Qahhorning ijodi 1924 yildan boshlangan. dastlab, «Mushtum» oynomasida, «Yangi Farg’ona» va «Qizil O’zbekiston» ro’znomalarida uning hikoya va fel’eton, xabarlari bosildi. Yozuvchining «Sinchalak» (1958), «Muhabbat» (1968), «O’tmishdan ertaklar» (1965) qissalari o’zbek prozasining taraqqiyotiga muhim hissa bo’lib qo’shildi. U «O’tmishdan ertaklar» qissasi uchun Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo’ldi. Uzbek kitobxonlari Abdulla Qahhor tarjimasida M. Gorkiyning «Mening dorilfununlarim» , (1935) F. Gladkovning «Olovli ot» (1933), L. N. Tolstoyning «Urush va tinchlik» romanining I—II kitoblarini va boshqa bir qator asarlarni o’z ona tililarida o’qishga muvaffaq bo’ldilar. SAID AHMAD (1920-2007) O’zbek adabiyotining yetak nosirlaridan biri Said Ahmad Husanxo‘jaev 1920 yili Toshkentning Samarqavd darboza mahallasida ziyoli oylasida dunyoga keldi Said Ahmad dastlab «Mushtum» oynomasida, Radio komitetida (1942— 1943), «Qizil O’zbekiston» ro‘znomasi (1943—1947), «Sharq yulduzi» oynomasida (1948—1950) va so‘nggi yillarda u O’zbekiston Yozuvchilari uyushmasi qoshidagi nasr bo‘limiga boshchilik qiladi. Uning birinchi hikoyalar to‘plami «Tortiq» 1940 yilda nashr etiladi. «Cho‘l burguti», «O’rik domla», «Lochin», «Odam va bo‘ri», «Bo‘ston», «To‘y boshi» kabi qator asarlari Said Ahmad ijodida ham, o‘zbek nasrida ham yangilik bo‘ldi, Adib hikoyalarining bosh qahramoni ichki dunyosi boy va pok bo‘lgan zamondoshlarimizdir. Said Ahmad mohir dramaturg sifatida ham tanildi. Uning «Kelinlar qo‘zg’oloni», «Kuyov» kabi sahna asarlari shular jumlasidandir. Ijodkor tarjima ishlari bilan ham faol shug’ullangan. Jumladan, B. Polevoy, A. Musatov, O. Gonchar kabi yozuvchilar asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Ayni chog’da adibning ko‘pgina hikoyalari qardosh va horijiy tillarga ag’darildi.Said Ahmad o‘zining quvnoq, orombahsh hikoyalari va salmoqli romanlari bilan o‘zbek prozasi rivojlanishiga katta hissa qo‘shib kelayotgan ilg‘or yozuvchidir. U O’zbekiston xalq yozuvchisi, Hamza mukofoti sovrindori hamdir. PIRIMQUL QODIROV (1928-2010) O’zbek nasrining yirik namoyandalaridan biri yozuvchi Pirimqul Qodirov 1928 yili Tojikiston respublikasining O’ratepa tumanidagi Kengko‘l qishlog’ida tavallud topdi «Uch ildiz», «Olmos kamar» romanlarida adib ijodiy mahorati charxlanganligini ko‘rsatib, o‘zbek nasrini boyitdi.Oldin «Yulduzli tunlar» (Bobur), keyin «Avlodlar dovoni» romanlarn bilan Pirimqul Qodirov o‘zbek tarixiy romanini ustoz Oybekdan keyin yangi pog‘onaga ko‘tardi. Pirimqul Qodirov adabiy ijodning badiiy-ommabop uslubida ham qalam tebratmoqda. Uning ilk ocherki “Oilamiz” 1953 yili chop etildi, «Xalq tili va realistik proza», «Til va dil» nomli ilmiy-ommabop ishiari adib-olim izlanishlari mahsulidir.Adib ssenariysi asosida zangori olov zahmatkashlari haqida «Sening izlaring» badiiy filmi qo‘yildi. «Vijdon» — viloyat sahnalarida ketmoqda. Uning asarlari mustaqil respublikalar, jahon xalqlari tillariga o‘girildi. “Yulduzli tunlar» romani uchun Pirimqul Qodirov 1982 yili Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. U O’zbekiston xalq deputati, Respublika rayosatining millatlararo munosabatlar, til va baynalmilal tarbiya masalalari komissiyasi raisi, Xalq yozuvchisidir. XUDOYBERDI TO’XTABOYEV (1933) O’zbek bolalar adabiyotining ko‘zga ko‘ringan iste’dodli vakillaridan biri Xudoyberdi To‘xtaboev Farg‘ona viloyatining O’zbekiston tumanida 1933 yili tug‘ildi. Xudoyberdi To‘xtaboyevning ijodi asosan 1958 yildan boshlandi. Uning «Shoshqaloq» nomli hikoyalar to‘plami 1962 yilda, «Yosh gvardiya» (1963) nomli hikoyalar to‘plami, «Sir ochildi» (1964) va «Sehrli qalpoqcha» (1965) nomli qissalari birin-ketin nashr qilinib, keng kitobxonlar ommasining mehr-muhabbatini qozondi.U o‘zining yumoristik roman, qissalarida yoshlarning to‘g‘rilik, insonlarga bo‘lgan mehru muhabbat, sadoqat kabi olijanob xislatlartshi va firibgarlikka qarshi olib borgan kurashlarini qiziqarli va ta’sirtan sahifalarda aks ettiradi. Bu jihatdan Xudoyberdi To‘xtaboyevning «Sariq devni minib» (1969) va «Sariq devning o‘limi» (1973), romanlari 70-yillar o‘zbek bolalar adabiyotining taraqqiyotiga qo‘shilgan salmoqli hissadir. Shuningdek, X. To‘xtaboev «Besh bolali yigitcha» (1975), «Qasoskorning oltin boshi», «Yillar va yo’llar» (1983), «Sehrgarlar jangi yoki shirin qovunlar mamlakatida» (1987) asarlarining ham muallifidir. Adib mazkur asari uchun Hamza mukofotini olgan. O’zbekiston xalq yozuvchisidir (1991). ERKIN VOHIDOV (1936-2016) Hozirgi davr o‘zbek she’riyatining porloq yulduzlaridan biri iste’dodli shoir Erkin Vohidovdir. U 1936 yilning 28 dekabrida Fargona viloyati Oltiariq tumanida o‘qituvchi oilasida dunyoga kelgan. Avval «Yosh gvardiya» nashriyotida (1960—1963, 1975—1982), so‘ng G’afur G’ulom nashriyotida (1963—1970) bosh muharrir, direktor bo‘lib ishlaydi. U adabiyotimizning qutlug‘ dargohiga o‘sha o‘rta maktab quchogidaligidayoq o‘zining beg’ubor, mazmundor she’rlari bilan kirib kelgan. Shoir G’ayratiy rahbarlik qilgan adabiy to‘garaklarda pishgan, chiniqqan. Uning birinchi she’riy to‘plami 1961 yilda «Tong nafasi» nomi bilan bosilib chiqqan edi. Shundan buyon shoirning o‘ttizdan ortiq she’riy majmualari o‘z o‘quvchisiga yetib borgan. Erkin Vohidov bir qator ajoyib dramatik dostonlar muallifi sifatida ham ma’lum va mashhurdir. Xususan, uning «Ruhlar isyoni», «Istambul fojeasi» kabi dostonlari o‘zining badiiy barkamolligi, o‘tkir dramatik xususiyati bilan alohida ajralib turadi. Erkin Vohidov otashin publitsist va adabiyotshunos sifatida ham samarali ijod qilgan. Uning tarjima sohasidagi mahorati buyuk nemis shoiri Gyotening «Faust» asari tarjimasida (1974) yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Adabiyot oldidagi ana shu xizmatlari uchun u O’zbekiston Respublikasi xalq shoiri, Hamza mukofoti sovrindori bo‘ldi . MANBALAR • O’zbek adiblari. Sobir Mirvaliyev – “Fan” nashriyoti – 1993 • www.google.com Download 2.18 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|