O‘zbek dialektologiyasi fanidan 21-22- amaliy mashg‘ulotlar Mavzu

O‘zbek dialektologiyasi fanidan 21-22- amaliy mashg‘ulotlar

Mavzu: Sheva so‘zlarini mavzuiy guruhlarga bo‘lib o‘rganishning talqini.

Mavzu bo‘yicha glossariy: dialektal matnlarni mavzuviy guruhlarga bo‘lish me’yori, mavzuviy guruh tushunchasi.

Maqsad: Talabalar sheva matnlarining mavzuviy guruhlariga bo‘lish me’yorini egallashi va amaliy tahlil qilishi.

TOPSHIRIQLAR

1. Sheva so‘zlarining mavzuviy guruhlariga bo‘lish me’yoriga amaliy yondashish.

2. O‘z shevangizdagi matn asosida so‘zlarni ma’noviy guruhlarga ajratish.

Sheva so‘zlarining mavzuviy guruhlariga bo`lish meъyori deganda: 1) tanlangan so`zlarning bir mavzu doirasida ishlatilishi; 2) bir umumiy ma’nosi bilan bir-biriga bog‘langanligini anglatadi.

Sheva so`zlarini mavzuviy guruhlari deganda quyidagilarni ko`rsatish mumkin:

Oziq-ovqat nomlarini ifodalovchi so‘zlar: a) oziqa mahsulotlari nomlari; b) ovqat nomlari. 2.Hunarmandchilikka oid so‘zlar. 3. Dehqonchilikka xos so‘zlar. 4. Chorvachilikka oid so‘zlar. 5.

uy-ro`zgъor buyumlarining nomlari. 6. Ovchilikka xos so‘zlar. 7. Baliqchilikka xos so‘zlar. 8. Binokorlikka xos atamalar. 9. Onomastik so‘zlar. 10. Kiyim-kechak nomlarini ifodalovchi so‘zlar. 11. Bog`bonlikka oid so‘zlar. 12.Qarindosh-urug‘ nomlarini anglatuvchi so‘zlar. 13.Atoqli otlar(kishi ismi, toponim, zoonim, fitonim, etnonim va sarlavha, asarlarning atab qo`yilgan nomlari)ga oid so`zlar.

Shevalarda qo`llanuvchi dialektal so`zlarning semantik (ma`noviy) guruhlari ko`p:

1. Oziq-ovqat nomlarini ifodalovchi so‘zlar: 1) ozuqa mahsulotlari nomlari – g‘alla, bug`doy, arpa, un, no`xot, guruch; 2) ovqat nomlari: bo`rsiq (mog‘orlab qolgan non), nishכּnlכּ, singcha (qizarib, singib pishgan non), jutum (yeyish mumkin bo‘lgan narsa), piyova, כּsh, laxchatoppa, g`ilvindi, chalop singarilar.

2. Dehqonchilikka xos so‘zlar: sanga (ko`p bosilgan yer), jəbiz (qotib qolgan yer), o`rpang (ekilmagan yer), oq ərъq, bəqləjכּn, shah arъq, mכּla, qכּvכּq, ashkədi, bugъdכּy // biydəy, djoxכּrъ, qzlcha, kəsek, chopiq, bכּъdъrng, suvma, əriqchi, əriqoqsoqol, məhrim, chigъirchi, chakboshi, suvmirchi, ovandozchi, syvjugъur, uvatchi, loppək.

3. Chorvachilikka oid so‘zlar: כּt//at, sъgъr, ъnek, qoy, yechkъ, tuye, xotuk, təyxər, qulun, tuye, aygъъr, biyə, uloq, bəytəl, buzoq, bъzə: // bъzכּgъ, nכּvvכּs, mכּlxכּna, ulov, loъk (erkak tuya) va boshqalar.

4. Uy-ro`zgъor buyumlarining nomlari: ləgən, səndugъ, pəqъr, teshə, xurma, gъalvъr, chכּvlъ, tushכּk, bכּlъsh, כּlacha, chכּpqъ, panshaxa va boshqalar.

5. Ovchilikka xos so‘zlar: tor, tuzכּq, qכּpqכּn, ura (ov urasi), temir qכּpqכּn, keyez, qarmכּq, כּv ora, sanchqы singarilar.

6. Baliqchilikka xos so‘zlar: sazan, zogъara, qarmכּq, sanchqы, laqqa, zכּgъara balыq, laqqa baliq, chavaq, chortan balыq kabilar.

7.Binokorlikka xos atamalar: bosagъa, chəlduvər, durədgər, sכּpqכּn, dəqvъz, tכּchə, sinch, ustun, sarrכּv, xərъ, pכּydevכּr, pכּytesha, qasava, ravaq, כּmorъ, yolək, tכּkchə singarilar.

8.Bog`bonlikka oid so‘zlar: shkכּm, yer tכּk, bכּdכּm, qalamcha (yosh nihol), bכּgъכּt (bogъli joy), bכּgъdכּr (bogъ egasi, bogъli joy) singarilar.

9. Onomastik so‘zlar: Mamasכּdыq, Toshmat, Eshmat, sha::r, dacha, sъynъm, checha, Qaynaquvdi va boshqalar.

10.Kiyim nomlari: gupicha, koynəy // koynək,, lכּzim, orama kamzul, orama chכּpכּn, chכּpon, chakmon, qalpכּgъ, jelak, maxsi-kכּvush, pəypכּ //pəypכּgъ kabilar.

11.Qarindosh-urug‘ nomlari: əyə, enə, kəttə enə, əməki, chevara, devara, mכּmכּ, inim, bola, tכּgъə, tכּgъəvəchə, qayni, qayinsingil, qaynכּnə, qayin ukə kabilar.

12.Hunarmandchilikka oid so‘zlar: sinch, bכּlכּr, sכּqqa, pכּytesha, əmbir, qoъl teshə, koъtərmə (ogъir narsani koъtarib beruvchi asbob), כּmכּch, təqə, təqəchi, dəs-kələ, mכּvit,mכּlə, lapagъ(kuvacha), shaytכּn (toъgъrilikni koъrsatuvchi asbob),qubba, chəchъq, kəshtə (materiallarga gullar tikilib, uyning devorlariga osib qoъyiladi).

13.Atoqli otlar(kishi ismi, sharifi, toponim, zoonim, fitonim, etnonim va narsa, sarlavha, asarlarning atab qo`yilgan nomlari)ga oid so‘zlar: Elshכּd - Elshod, Məmərəim - Mamaraim, Məməsכּdiq - Mamasodiq, Mכּlguzər - Molguzar(aslida Morguzar), Qaynaquvdъ - Qaynaquvdi(guzar), Qayrabsollъ - Qayrabsכּldi(qishloq) va boshqalar.