O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

Topiraq  qala

:  Qaraqalpaqlar  da`slep  bir  neshshe  qa`wimlerdin` 

quraminan  ibarat  bolip,  a`yyemgi  zamanlardan  baslap-aq  qa`liplese  baslag`an. 

Olardin`  en`  eski  ata-babalari  b.e.sh.  VII-V  a`sirlerde  Araldin`  qubla-shig`is 

boylarinda  jasag`an  sak-massaget  qa`wimleri.  Massagetlerdin`  o`zi  bir  qansha 

qa`wimlerden  ibarat  bolg`an.  Solardin`  ishinde  apasiaklar  ha`m  augusiylar 

qa`wimleri  qaraqalpaqlardin`  tiykarin  saliwda  ulken  rol`  oynag`an.  Massaget-

apasiaklar  son`g`i  a`wirdegi  qaraqalpaqlardin`  diyxanshiliq,  mal  sharwashilig`i 

---

 

42 

ha`m  o`nermentshilik  penen  shug`illang`an.  Professor  T.A.Jdankonin`  pikirinshe 

massagetlerdin`  turmisinda  bolg`an  matriarxatliq  da`stu`r  qaraqalpaq  xalinin` 

«Qiriq  qiz»  da`stanlarinda  ju`da`  aniq  ko`rinedi.  Bul  da`stan  ha`zirgi 

qaraqalpaqlardi,  o`zlerinin`  eski  ata-babalari  menen  tikkeley  baylanistiradi. 

Demek,  apasiaklar  bul  qaraqalpaqlardin`  en`  birinshi  ati  (atamasi  solay  bolg`an) 

desek te boladi. 

Qaraqalpaqlardin`  quramindag`i  uriwlardin`  belgileri,  izleri  A`miwda`r`ya 

boylarindag`i  a`yyemgi  zamanlarda  saling`an  imaratlardan  da  tabilg`an.  Misali: 

b.e.  I-II  a`sirlerinde  saling`an,  Xorezm  patshalarinin`  «Karamatli  sarayi»  - 

Topiraq  qala  ha`zirgi  Ellikqala  rayoninda  jaylasqan.  Topiraq  qalani  saliwg`a 

ko`plegen  qa`wimler  qatnasqan  ha`m  ha`r  bir  qa`wim  o`zleri  quyg`an  gerbishke 

o`zlerinin` tan`basin basqan. Bul tan`balar din` neshe tu`rli ekenin aniqlaw ushin 

qalani  qazg`an  arxeologlar  saraydin`  barliq  jaylarinan  qalang`an  gerbishlerden 

ha`r  qiyli  jerlerinen  624  dana  gerbish  alg`an  solardin`  ishinen  tek  60  gerbishte 

tamg`a  bolmag`an,  al  qalg`an  564  gerbishinde  66  tu`rli  tamg`a  barlig`i 

aniqlang`an. Sonin` menen qatar, bug`an qosimsha, T.A.Jdanko Topiraq qalanin` 

sarayinin`  diywallarina  saling`an  nag`islar  qaraqalpaqlardin`  qarshinlarin  ha`m 

kiyimlerin bezegen nag`islarg`a sa`ykes keledi – dep jazadi.  Demek, biz tek usi 

mag`liwmatlardin`  o`zinen-aq  apasiaklardin`,  yag`niy  qaraqalpaqlardin`  ata  jurti 

a`yyemgi  zamanlardan  baslap-aq  Aral  ha`m  A`miwda`r`ya  boylari  bolg`anlig`in 

ha`m  olar  eski  Xorezm  ma`mleketinin`  siyasiy-ekonomikaliq  turmisinda  u`lken 

rol` atqarg`an degen juwmaq shig`ariwimizg`a boladi. 

Xorezm  tsivilizatsiyasın  ashqan  S.P.Tolstov  ha`m  Ya.G.Gulyamovlar  boldı. 

Xorezm  tsivilizatsiyası  orayı  Topıraq  qala  haqqında  S.P.Toltsov  «Topraq  qala- 

ju`da` belgili qala» dep atap o`tken edi.  

1945-1950 jılları S.P.Tolstov ta`repinen Topıraq qala izertlenip, onın` ilimiy 

juwmaqları  mekteptegi  oqıw  qurallarında,  tariyxıy  kitaplarda,  ja`ha`n  xalıqları 

tariyxında, Orta Aziya xalıqları tariyxında, arxitektura tariyxı kitaplarında jazıldı. 

Orta  Aziya,  Đran  ha`m  Kushan  da`wiri  tariyxı  menen  shug`ıllang`an  sırt  el 

ilimpazları  a`lbette  Topıraq  qala  esteliginin`  juwmaqlarına  kewil  awdaradı. 

Tsivilizatsiya  belgileri  Xorezm  jazıwları  tabıldı.  Topıraq  qalada  qazıp  izertlew 

---

 

43 

jumısları  1940-jılı  baslanıp,  1945-1950  jıllar  Xorezm  arxeologiyalıq-

etnografiyalıq ekspeditsiyanın` tiykarg`ı jumısları usı qalada bolıp o`tti. 1965-jılı 

E.E.Nerazik  basshılıg`ında  qazıp  izertlew  jumısları  qala  kvartallarında  alınıp 

barıldı.  1967-1972  jılları  Topıraq  qala  sarayında  qazıp  izertlew  jumısların 

Yu.A.Rapoport alıp bardı. 

S.P.Tolstov  izertlegen  Topraq  qala,  onnan  tabılg`an  materiallıq  ma`deniyat, 

u`lgileri,  jazıwlar,  ten`ge-pullar  du`n`yag`a  belgili  boldı  ha`m  du`n`ya 

tsivilizatsiya ma`deniyatın bayıttı.