O‘zbek shevalaringing sintaksisi

Gapda so‘z tartibi quyidagi vazifalarni bajaradi: gap bo‘laklarining o‘zaro aloqasi ta’minlanadi, bo‘laklarning joylanishi, fikrning ma’lum maqsadga qaratilishi uchun xizmat qiladi, gap bo‘laklarining ekspressiv-stilistik xususiyatini ko‘rsatadi, so‘zlovchining maqsadi, tinglovchining situatsiyadan kelib chiqadigan fikri oydinlashadi.

Gapda so‘z tartibi quyidagi vazifalarni bajaradi: gap bo‘laklarining o‘zaro aloqasi ta’minlanadi, bo‘laklarning joylanishi, fikrning ma’lum maqsadga qaratilishi uchun xizmat qiladi, gap bo‘laklarining ekspressiv-stilistik xususiyatini ko‘rsatadi, so‘zlovchining maqsadi, tinglovchining situatsiyadan kelib chiqadigan fikri oydinlashadi.

Gapda bo‘laklarning joylanishi psixolingvistik ahamiyatga ham ega. Maqol va matallarda gap bo‘laklaridagi tartib ma’noni kuchaytirish maqsadi bilan bog‘liq. Bularda qofiyalanish, ohangdorlik sezilib turadi: Boy’mə yərəshə təməg‘im, opkələmə qonəg‘im (Maqol).

Gap bo‘laklarining tartibi adabiy til uchun ham, dialektlar uchun ham muhim lingvistik-struktural sohadir. Sodda gap bo‘laklarining odatdagi tartibi:
ega - kesim -; ega-to‘ldiruvchi-hol-kesim; aniqlovchi-ega-to‘ldiruvchi-hol-kesim.
So‘zlar tartibining o‘zgarishi natijasida gapdagi so‘zlarning grammatik munosabati o‘zgarsa, bunda tartib grammatik vazifani bajargan bo‘ladi: yets’n yəxsh’ murətkə - Yaxshi yetsin murodga...
Prof. A.Aliyev Namangan guruh shevalarida gap bo‘laklarining tartibini bu tarzda birma-bir bergan:

• Ega-kesim: osma ket ər, qכsh qכlər.
• Ega-to‘ldiruvchi-kesim: yכmכn yכmenl’g’n’ q’ləd.
• Ega-to‘ldiruvchi-to‘ldiruvchi: Qəssכp כshnəs’gə su’yə sכtər.
• Ega-to‘l.-payt hol-kesim-: q’z juvכnggə qosh’lgəndə hur volur.
• Ega-ravish holi-kesim: yəxshi tכp’p gəp’rər.
• Qaratqich-qaralmish (ani.-ega)-kesim: jeyy’ tevəs’ - pes’ bomeyd’.
• To‘l.-to‘l.-aniq.-kesim: yecha:n’ dədənggə b’pəddכs kosətmə.
• Aniq.-kesim: b’ - ch’ttəxכnə.
• Aniq.-ega-o‘r.holi-kesim: ulen’ xe:l’s’ beydən urכq.
• Aniq.-ega-kesim-to‘l.-rav.holi: g’r’m kenə: k’yməymən yכqəs’ y’rt’q.

Shevalarda qo‘shma va murakkab gaplarga nisbatan sodda gaplar ko‘p uchraydi. Yu.Jumanazarovning ta’kidlashicha, u 1962-1967 yillar ichida Xorazmdagi 112 odamdan 2800 gap yozib olgan bo‘lib, shundan 2100 tasi sodda gap, ya’ni 75 foizi sodda gap: Aytqanim - shu; Degenim - degan, Bala - bala.
Dialekt va shevalarda qo‘shma gap komponentlari o‘zbek adabiy tilidan keskin farq qilmaydi. Ikki komponentdan iborat qo‘shma gaplar uch va to‘rt komponentlardan tashkil topgan qo‘shma gaplarga nisbatan ko‘p tarqalgan: G‘ava bulit bo‘ldi, dag‘in gunem savip getti. Damaqi o‘rtag‘a alip yeməkə aylanishiptilar (ovqatni tayyor qilib yeya) ekkən xirman etər, ekməgən ərman yetər.
Dialekt va shevalarning sintaktik qurilishini har tomonlama tavsif qilish hozirgi adabiy til, yozma yodgorliklar tili va yetakchi shahar shevalari tili bilan qiyosiy o‘rganishga asoslanadi. Dialektal sintaksis nisbatan olganda tor doiradagi kishilar uchungina xizmat qiladi.
Dialektal sintaksis dialogik jarayonlarga asoslangani uchun unda qisqalik, ixchamlikka erishish kabi xususiyatlar bor bo‘ladi.
Tilimizdagi shevalar va dialekt (lahja)larning sintaktik xususiyatlarini bilish uchun qiyosiy hamda tarixiy-qiyosiy plandagi ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish juda zarurdir.