O‘zbek shevalaringing sintaksisi

Ega 7 xil holatda ifodalanadi:
1. Ot: Meymən girər yeshiktan, de:lət g‘rər deshktən.
2. Sifat: Yəxsh’ təp’v sollər, yəmən kəp’p sollər.
3. Son: ’kk’ yəxsh’, ’kk’dən uch yəxsh’.
4. Olmosh: Sən sollədn, mən chushndm.
5. Sifatdosh: oqig‘an ozər, oqiməgən tozər.
6. Infinitiv: Qosh qoshmək - bכrmaq - kelmək.
7. Ish oti (harakat oti): Yer xat’nn’ ur’sh’ - dekenen kursh.
Aniqlovchi 5 xil ko‘rinishda ifodalanadi:
1. Ot: Sha:y’ geynek yelpldyd yurgendə.
2. Sifat: A:k kyk kəyda yaylur ta:g‘ olmasa, Q’zl gul qayda ach’lur ba:q olmasa.
3. Son: Ba:zara barsaң, o‘z, yolo‘ң, o‘z volg‘ay, uch-doqqiz almag‘a qoyniң, o‘z dolg‘ay.
4. Olmosh: Xu uchakten bu ucheke baqaman, Qumr qusht’yn qanat’mn’ qaqaman.
5. Sifatdosh: Chəmədə səyrəg‘n bulbul, chəmn guln xəzən etmə.
To‘ldiruvchi
1. Ot: Ag‘zina qarap sollə, gezzң n ya:g‘ bas’pt. oəכ.
2. Sifat: Ull’n’ xormet yet, kchchn izzət.
3. Son: Kopn gordm, brn so:dm, ya:r’ ba:r’n blmadm (Qo‘shiq).
4. Olmash: Səңə chusht men yətmn, nəzər, Qachan olg‘ay ikk yetm ba:zar (Qarnoq).
5. Sifatdosh: Koptn ajralg‘ann bor yer.
6. Ish oti: Solləshn yəxsh gərəd vu (Urganch).
7. Infinitiv: Salam bermeknə:m blsh gərək.

Hol

Hol

1. Ravish holi: Oylam’yn solləyən, ag‘r’m’yn oləd.

2. Payt holi: B’y kun kech yeksəң, by xeptə kesh orəsə (Iqon).

3. O‘rin holi: Betta gosh arzכn, ye:ttə ikk somg‘a bergdm? (Mankent).

4. Inkor gaplarning kesimi vazifasida qo‘llanadigan emas, yo‘q, so‘zlari ba’zan o‘zaro almashadi, qorishtirib ishlatiladi: Bunday farqlamay ishlatish "ikki tilli" shevaning xususiyatidir: - Bu kun jumam’? - Yo‘q, bu kun juma yo‘q, shambə. Jora kecha kelgan yemas.

Bu shevada mumkin yemas o‘rniga "mumk’n yoq" holati qo‘llanadi.

Gapda so‘z tartibti sintaksisning muhim problemalaridan biri hisoblanadi. Dialektal nutqda so‘z tartibi gapda ahamiyat berilgan bo‘laklarning, ba’zan esa so‘zlovchi tomonidan esga kelgan bo‘laklarning birinchi aytilishi bilan farq qiladi. Diqqan markazida bo‘lgan so‘z birinchi aytilaveradi. Do‘q qilish, qo‘rqitish, qat’iy buyruq qilingan paytlarda olmosh egalarining "tushib qolishi", kesimning oldin aytilishi oddiy tartib bilan mos kelmaydi.
Masalan: tur o‘rningdan, yo‘qol bu yerdan kabi. Dialektal nutqning intonatsiyaga boyligi, unda har xil nutqiy tovlanishlar mavjudligi gap bo‘laklarining joylanishiga ham ta’sir qiladi.