O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov tilshunoslik nazariyasi fani bo’yicha

7-MAVZU. MA’RUZA MATNI.
Tilning grаmmаtik qurilishi. Leksik vа grаmmаtik mа’no.

GRAMMATIKA
Grammatika yunoncha “yozish san'ati” ma’nosinibildiradi. Hozirdau tilshunoslik fanining bir tildagi so‘z tuzilishi, gapda so‘zlaming o‘zgarishi va birikishini o‘rganadigan ilmning nomidir. U til qonunlarini oTganib, ularni yoritib beradi. Har bir tilning asosi uning fonetik sistemasi, leksikasi va grammatikasidir. Grammatika vositasida gap quriladi. Til birgina leksika- ning o‘zidan emas, balki tilning lug‘at tarkibi + fonetik sistemasi, gram- matikasidan iboratdir.
Grammatika so‘zlarning o‘zgarishi, gapdagi munosabati, o'zaro bog‘lanishi haqidagi qoidalardan iborat bo‘lib, u tilning izchil xarakterini ko‘rsatadi. So‘z o‘zgarishining va gapda so'z birikishining granunatik qoida- lari bor. Har bir til o‘z grammatikasiga ega. Muayyan tilning grammatikasi umumiy qoidalar asosida oTganiladi, yaratiladi.
So‘zlarning o‘zgarishi, birikishi haqidagi qoida shu tildagi bir guruh so‘zlarga (masalan, otlar, fe’llarga) xos grammatik qoida boTib umumla-

Chastolali lug‘at. Bu lug‘atda so‘zlarning qo‘llanishi miqdori va foizi haqidama'lumot beriladi.Bu tipdagi lug‘atlardao‘zbektilidagi so‘zlaming l'aollik darajasi ko‘rsatiladi.
I )ialcktologik lug‘at, O‘zbek tilining dialekt va shevalarga xos bo‘lgan, lonclik yoki semantik jihatdan adabiy tildagi so‘zlardan farq qiladigan so'zlarini qayd etadi.
Teskari lug‘at. Bu tipdagi lug‘atlardaso‘zlar tartibi so‘z boshidagi birinchi harf asosida emas, balki so‘z oxiridagi harflarning alfavitdagi tartibi asosida joylashtiriladi.
Imlo lug‘ati. Bunda so‘zlaming mavjud imlo qoidalariga binoan qanday yozilishini ya’ni to‘g‘ri yozish shakllarini qayd etadi. Demak, bunday lug‘atlar asosan amaliy maqsadlar uchun tuziladi.
Morfem lug‘at. So‘zlarning morfema strukturasi ko‘rsatiladi. Ular lingvistik maqsadlarda tuziladi.
Etimologik lug‘at. Bu tipdagi lug‘atlarda so‘zlarning kelib chiqishi ilmiy asosda yoritiladi.
Ensiklopedik lug‘at. Lug‘atning bu turida muhim tarixiy voqealar, fan va texnika sohasida erishilgan yutuqlar, turli mamlakatlar va ularning xalqlari, tili, iqtisodi, madaniyati, davlat, partiya, texnika, san’at va adabiyot arboblari, ularning siyosiy va ilmiy qarashlari to‘g‘risidagi kerakli ma'lumotlami yoritib beriladi, turli terminlar yetarli darajada izohlanadi.
Tarixiy lug‘at. Bunday lug‘atda qadimgi yozuv yodgorliklaridagi eskirib qolgan, iste’moldan chiqqan so‘zlarning ma’nosi izohlanadi.