O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

 

 

 

 

           Signifikat 

 

 

Biroq  qo`shilib  ketmaydi,  albatta.  Shuning  uchun  ham  turli  tillarda  turlicha  onomatoplar 

yuzaga  keladi,  ammo  baribir  ular  bir-biriga  juda  o`xshaydi.  Undovlarda  ham  shuni  kuzatish 

mumkin,  turli  xalq  vakillari  bir  xil  his-tuyg`uni  o`xshash  (biroq  aynan  emas)  birliklar  bilan 

ifodalaydi.  

Bunda  moddiy  vosita  bilan  ongda  aks  etgan  predmet  xususiyati  munosabati  grammatik 

ma'no sanaladi. Grammatik ma'no tabiatini son grammatik ma’nosi orqali tushuntirishga harakat 

qilamiz.  Grammatik  ma’nosi  birlik  va  ko`plik  ma’nolari  munosabatini  o`z  ichiga  oladi.  Birlik 

ma’nosi bir, takrorlanmas predmetnigina emas (a  yoki  a  va boshqalar), balki butun predmetlar 

sinfini  ham  ifodalaydi  (a,  a,  ...  a).  qiyoslang:  Bu  ko`zoynak  juda  ravshan  ko`rsatar  ekan; 

Ro`paradagi  magazinda  ko`zoynak  sotiladi.  Bu  gaplarning  birinchisida  ko`zoynak  alohida  bitta 

predyaetni (A birlik, A birlik), ikkinchi gapda esa barcha ko`zoynaqlarni, ko`zoynaqlar sinfini (A 

birlik)  eiddiradi.  Ko`zoynak  leksema  sifatsha  leksik  ma’noni  ifodalaydi.  Uning  leksik  ma’nosi 

borliqdagi  ko`rish  uchun  yordamchi  vosita  sifatida  ishlatiladigan  optik  vosita.  Shu  bilan  birga 

ko`zoynak  so`zshakli  hamdir.  So`z  shakli  sifatida  bir  qancha  grammatik  ma’nolarga  ega. 

Birinchidan  u  ko`zoynak  predmetining  miqdoriy  belgisini  bildiradi:  bitta  yoki  bir  turlagi 

predmetlar sinfini ifodalaydi. Bu belgisi univg grammatik son ma’nosi sanaladi. Birlik sonning 

alohida  va  umumiy  ma’nolari  o`zaro  dialektik  bog`langan.  Ksntekstda  qo`llanilgan  har  qaysi 

alohida ma’no umumiy ma’noning bir qismi, bir tomonini ifodalaydi. Umumiy ma'no esa u yoki 

---

bu  darajada  alohida  ma'nolarii  o`zida  birlashtiradi.  Shuning  uchun  ham  ko`zoynak  so`zining 

tovush  kompleksi  kontekstga  qarab  konkret  predmetni  ham,  predmetlar  sinfini  ham  ifodalashi 

mukkin.Grammatik  ma’no  tilda  o`zining  doimiy  ifodasiga  ega  bo`lgan,  sintaktik  qurilma,  so`z 

shakllar qatoriga xos bo`lgan umumlashgan ma’nodir. Morfologiya doirasida so`z turkumlariga 

xos  bo`lgan  (masalan,  otlarda  "predmetlik",  fe'llarda  "jarayonlik"  ma’nolari)  umumiy  ma’no 

shuningdek,  ma’lum  morfologik  kategoriya  ichidagi  o`zaro  zidlanuvchi  so`z  shakllarining 

xususiy ma’nolari (zamon, shaxs, kelishik) ana shunday umumlashgan ma’nolar sirasiga kiradi. 

Grammatik  ma’no  deganda  faqat  so`zning  shakllari  ma’nosigina  emas,  balki  sintaktik 

birliklarning  umumlashgan  ma’nolari  ham  tushuniladi.  Maealan,  predikativlik,  modallik, 

temarema  tuzilishi  va  boshq.  Grammatik  ma’no  sistemasida  obyektiv  borliqdagi  predmetlar 

o`rtasidagi munosabatlar haqidagi bilimimiz ong orqali aks etadi. Jumladan, harakat tushunchasi 

fe’lning  umumiy  ma’nosi  va  uning  xususiy  kategorial  ma’nolari  (zamon,  nisbat,  bo`lishli, 

bo`lishsizlik)  orqali  namoyon  bo`ladi.  Grammatik  ma’no  tildan  tashqaridagi  borliq  predmetlar, 

hodisalar  xususiyatlarini  aks  ettiruvchi  no-sintaktik  (referensional),  maealan,  miqdor,  makon, 

zamon  ma'nolari,  shuningdek,  gap  va  so`z  birikmasi  tarkibidagi  so`z  shakllarining  aloqasini 

bildiruvchi  sintaktik  (relyasion)  ma’nolarga  bo`linadi.  Masalan,  bog`lovchili  qurilmalardagi 

zidlovchilik, ayiruvchilik ma’nolari va boshq. Bundan tashqari, so`zlovchining fikr bildrayotgan 

voqea-hodisaga, yoki tinglovchiga bo`lgan turli xil subyektiv munosabatini aks ettiruvchi ma’no 

alohida xususiyatga ega. Maealan, subyektiv modallik, subyektiv baho, erkalash va boshq. 

Shunday qilib, grammatik ma’noni uch guruhga bo`lish mumkin: 

1) nosintaktik (referensional) 

2) sintaktik (relyasion) 

3) subyektiv 

Birinchi  ma’noni  turkumlovchi,  ikkinchi  ma’noni  toifaviy  (kategorial),  uchinchi  ma’noni 

esa notoifaviy (nokategorial) ma’nolar deb ham tasniflash mumkin.  

2. Grammatik ma’no sistema sifatida morfologik ma’no va sintaktik ma’nolarni o`z ichiga 

oladi.  Shunday  ekan,  u  bo`linuvchanlik  xususiyatiga  ega.  Shunga  muvofiq  ularni  morfologik 

ma'no  va  sintaktik  ma’nolarga  bo`lish  mumkin  bo`ladi.  Morfologiya  morfologik  shakllarning 

morfologik ma'nosi va sintaktik imkoniyatlarini o`rganladi.