«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

Antonimlarni belgilash mezonlari haqida 
Tilshunoslikda antonimlarni belgilash mezonlari bo’yicha munozarali 
qarashlar ham bor. Xususan, ayrim manbalarda opa va singil, aka va uka,

2

tog’a va 

xola

3

kabi so’zlar antonimlar deb baholanadi. Shu soha bo’yicha maxsus ilmiy

tadqiqot ishlari olib borgan B. Isabekov esa ularni antonimlar emas, korrelativ 
so’zlar deb baholaydi, buni yuqoridagi leksemalarning ma’nolari qarama-qarshi
emas, balki bir-biriga juda yaqindir deb asoslaydi.
4

Fe’lning bo’lishli va bo’lishsiz shakllari (bordi va bormadi, boray va bormay, 

ko’rgan va ko’rmagan kabi formalari) ayrim adabiyotlarda “antonimlarning
alohida bir tipi...” deb qaraladi.
5
Biroq tilshunos Sh. Rahmatullayev bu fikrga 

qo’shilmaydi. Uningcha, “oddiy inkorning o’zi hali antonim emas. Masalan, ayt va

aytma, aytar va aytmas kabilar biri ikkinchisining inkoridir. Ammo ularni o’zaro 
antonim deb bo’lmaydi. Aslida bular ikki leksema emas, balki ayni bir
leksemaning ikki (bo’lishli va bo’lishsiz) shakllaridir. Antonimiya esa ikki leksema 
orasidagi ma’no munosabatidir...” Antonimiyani ayni shunday tushunish ayrim
ilmiy manbalarda ham bor.
1
Mazkur darslikda ham antonimiyaga shu pozitsiyadan 

yondashildi.

Antonimiya mezonini belgilashda Sh. Rahmatullayev, N. Mamatov va R. 
Shukurovlar tomonidan tavsiya etilgan mantiqiy markaz prinsipiga tayanish
yaxshi natija beradi. Bu prinsipga ko’ra ikkita ma’no o’rtasidagi oraliq tushuncha 
(mantiqiy markaz) aniqlanadi va shu markazning ikki tomonidan o’rin olgan
tushunchalar o’zaro antonimik munosabatlarda deb qaraladi. Masalan, kuz bilan 


bahor o’rtasida qish bor, demak, kuz va bahor leksemalari o’zaro antonimlar deb
qaraladi, ammo kuz va qish – antonim leksemalar emas, chunki bu ikki leksema 
orasida oraliq tushuncha (mantiqiy markaz) yo’q; shuningdek, qish bilan bahor 
antonim emas (oraliq tushuncha yo’q); qish bilan yoz –antonim (oraliq tushuncha-
“bahor”); kecha bilan bugun- antonimlar emas (oraliq tushuncha yo’q); kecha va 

ertaga - antonimlar (oraliq tushuncha “bugun”); o’tmish va hozir- antonim emas
(oraliq tushuncha yo’q); o’tmish va kelajak- antonimlar (oraliq tushuncha “hozir”) 
kabi. Bunday munosabatlarni quyidagi sxema tarzida ifodalash mumkin (mantiqiy
markaz o’rnida M harfi qo’llanilgan): 
antonim
M 

bugun
kecha ertaga 

antonim emas antonim emas 

2
Usmonov S. Ko’rsatilgan maqola, 38-b. 

Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh., Ko’rsatilgan asar. 121-b.

3
Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-t, 1966, 146-b. 

4
Isabekov B. O. Ko’rsatilgan dissertatsiya avtoreferati, 8-b. 

1
Исабеков Б. О. Лексическая антонимия в современного узбекском языке. АКД.-Т.: 1973. С.3

---

---

Ba’zan mantiqiy markazning ikki tomonida bir nechtadanantonimik juftliklar

bo’ladi: a’lo (juda yaxshi)- yaxshi-o’rta (M) –yomon-juda yomon kabi. Buni 
sxemada shunday ifodalash mumkin:

2-antonimik juftlik 

1-antonimik juftlik 
M

a’lo yaxshi o’rta yomon juda yomon

Bunday hollarda o'z ma'nosiga ko'ra mantiqiy markazdan teng uzoqlikda 

joylashadigan so'zlar o'zaro antonimik juftlik hosil qiladi.
Fasl nomlari orasidagi antonimiyani quyidagi sxema tarzida ifodalash 
mumkin:
1-antonimik juftlik 
M

antonimlar antonimlar

emas emas
3-antonimik 4-antonimik
juftlik M M M juftlik 
antonimlar antonimlar 

emas emas

M 
2-antonimik juftlik 
Antonimik munosabatda bo'lgan ayrim leksemalar orasida mantiqiy markaz 

bo'ladi-yu, ammo uni nomlovchi so'zning o'zi bo'lmaydi. Masalan, kulgu va yig'i 

leksemalari orasidagi mantiqiy markazni bildiruvchi maxsus so'z tilda yo'q, ammo 
oraliq hodisaning o'zi bor: u kishining kulmasdan, yig'lamasdan turgan normal
holatidir, demak, ana shu holat (ekstralingvistik omil) mantiqiy markaz sifatida 
tasavvur qilinadi.