O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

Vositali to’ldiruvchi kimga?nimaga?kimda?nimada?kimdan?nimadan?kim bilan?nima bilan?kim haqida?kabi so’roqlarga javob bo’ladi va quyidagicha ifodalanadi:
1)Ot yoki olmosh bilan: Ravshan sen bilan boradi.
2)Otlashgan so’z bilan: Yaxshiga yondash, yomondan qoch.
3)Ibora bilan: Og’zi bo’shga ishonib bo’lmaydi.
Gapdagi biror bo’lakning belgisini yoki bir narsa buyumning boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan bo’lak aniqlovchi deyiladi. Qattiq sovuq, mayda qor yog’yapti. Qovunning og’iri shirin bo’ladi. Aniqlovchi ikki xil bo’ladi:

Sifatlovchi-aniqlovchi predmetning belgisini, miqdorini, tartibini bildiradi va qanday?qanaqa?qaysi?qancha?nechanchi?necha?qayerdagi? kabi so’roqlarga javob bo’ladi.Sifatlovchi-aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo’laksifatlanmish deb yuritiladi. Sifatlovchi va sifatlanmish bitishuv yo’li bilan bog’lanadi: Notanish kishi unga qaradi.
Sifatlovchi-aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi:
1.Sifat, son, olmosh, sifatdosh, ravish, taqlid so’z bilan: Biz serjun va sergo’sht qo’ylarni ko’paytiryapmiz.
2.Ot bilan: Asfalt yo’ldan mashinalar g’iz-g’iz o’tib turibdi. Bunday aniqlovchilar ba’zan majoziy (ko’chma) ma’noni ifodalashi mumkin:Kumush choyshab yopib dalalarga¦…
3.Ibora bilan: Unda og’zining tanobi qochadigan odat bor.
4.So’z birikmasi bilan (sifatlovchi va sifatlanmish,qaratuvchi va qaralmish, to’ldiruvchi va to’ldirilimish, hol va hollanmish birikmalari sifatlovchi-aniqlovchi bo’lib keladi): U birinchi kungi ishni yakunladi. Ukamning uyidagi mollarni ham olib ketishibdi.


Qaratqich aniqlovchi biror narsa tegishli, qarashli bo’lgan shaxs yoki predmetni bildiradi va kimning?nimaning?qayerning? so’roqlariga javob bo’ladi. Qaratqich-aniqlovchi tomonidan aniqlangan bo’lak qaralmish deb yuritiladi. Qaratqich va qaralmish moslashuv orqali birikib, shaxs va sonda albatta moslashgan bo’ladi: Odamning qo’li gul.
Qaratqich aniqlovchi, odatda quyidagicha ifodalanadi:
1.Qaratqich kelishigidagi ot, olmosh bilan: Gulnor yigitning so’zlarini diqqat bilan tingladi.
2.Qaratqich kelishigidagi otlashgan so’zlar bilan: O’nning yarmi besh.
3.Ibora bilan: Og’zi bo’shning ichida gap yotmas.
Ko’pincha fe’l-kesimga bog’lanib, uning belgisini bildirgan bo’lakhol deb ataladi: Minbarga notiqlar birin-ketin chiqa boshladilar.
Hol ba’zan fe’ldan boshqa turkumga ham bog’lanadi: Ko’chada odam ko’p.
Hol ma’nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:
1.O’rin holi Qayerga? Qayerdan? Qayoqqa? Qayerdan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va ko’pincha o’rin ravishi, ot, olmoshlar bilan ifodalanadi: Bolalar ko’chaga chiqib ketishdi. U orqadan qochdi.
2.Payt holi Qachon? Qachongacha? Qachondan beri? Qay vaqt? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va ko’pincha ot, payt ravishi, olmosh, payt ravishdoshi, sifatdosh, harakat nomi, son, sifat bilan ifodalanadi: Imtihonlaryozda bo’ladi. Bugun maktabningyonidan o’tdim. Shunda men bir sapchib tushganman. Qo’lim bo’shida o’qiyman. Yig’ilish uchda bo’ladi.
3.Miqdor holi Qancha? Qanchalab? Nechalab? Necha marta? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va ko’pincha miqdor-daraja ravishlari, son, sifat va miqdor-daraja ma’nosini bildirgan so’z birikmalari bilan ifodalanadi: Men juda ko’p qayg’urdim. O’n marta eshitgandan, bir marta ko’rgan afzal. Bular qop-qop terib qo’yishdi. Men o’ylagandarajada qilisharmikan?

Tayanch so`zlar: bo`lak, ikkinchi darajali, to`ldiruvchi, vositali, vositsiz, aniqlovchi, sifatlovchi, qaratqich, hol, hokim, tobe, ifodalanish, sodda, murakkab.