O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

42-mavzu: Gap va uning asosiy belgilari

Reja:
1.Gapning ifoda mahsadiga ko’ra turlari.
2.Gapning tuzilishiga ko’ra turlari.
3.Gapning voqeylika munosabatiga ko’ra turlari.

4.So’z - gaplar.

Muomala vositasining eng kichik birligigapdir. Gap orqali tugallangan fikr ifodalanadi: Paxta terimiqizg'in davom etyapti. Oltin kuz qanday go'zal!

Gap hosil qilish uchun so'z va so'z birikmalarini grammatik jihatdan bog'lash kerak: Xatni qalam bilan yozdi gapida -ni va bilan bog'lovchi vositalar hisoblanadi. Bu gapning grammatik jihatdan shakllanganligidir.

Gap ohang jihatdan tugallangan bo'lishi kerak: Kuz. Hamma yoqda ish qaynayapti. Bu gapdagi kuzso'zi tugallangan ohang bilan aytilgani uchun gap hisoblanadi.

Shunday qilib, gapningquyidagibelgilari mavjud:

1. Muomalaning eng kichik birligidir.

2. Nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi.

3. Grammatik jihatdan shakllangan bo'ladi.

4. Tugallangan ohang bilan aytiladi.

Gapning ifoda maqsadiga ko'ra turlari

1.Darak gap orqali biror narsa haqida ma'lum qilinadi, xabar beriladi, uning oxiriga doimo nuqta qo'yiladi: Navoiy ruboilaridan yodladim. Darak gaplar darak-xabar, orzu-umid, ishonch, ta'kid, g'urur, maslahat, tashviq, sevinch, taajjub, gumon, achinish tashvish, g'azab, norozilik, kinoya kabi mazmun turlarini ifodalaydi.

2.So'roq gap orqali so'zlovchi o'zi bayon qilgan fikrga suhbatdoshini fikr bildirishga undaydi, tasdiqlash yoki inkor qilishga undaydi: Ibrohimovamisiz? Ha. Charchamadingizmi? Yo’q. Yozuvda so'roq gapning oxiriga so'roq belgisi qo'yiladi. Bu gaplar ko'proq dialogik nutqda uchraydi.

3.Buyruq gaplarda suhbatdoshni nimadir qilishga undash maqsad qilib qo'yiladi. Bunday gaplarda iltimos, buyruq, taklif, maslahat, hayratlanish, tashviq, gumon, tashvish, hayajon, g'azab, yalinish tarzida bo'lishi mumkin: Avval o'yla, keyin so'yla (maslahat). Dadil harakat qil! (buyruq) Ashuladan yana bo'lsin (iltimos). Qani hamma odamlar sizday bo'lsa! (orzu) Nahotki, bu siz bo'lsangiz!(hayratlanish) Sovqotib qolma, issiqroq yot (g'amxo'rlik). Kunning tig'ida nima qilasan, bu erga kelib, salqinda o'tirsang-chi! (tashviq) Qo'rqqan bo'lsa kerak! (gumon) Xatdan o'chir o'g'limni hozir! (g'azab, do'q) Yozuvda buyruq gaplarning oxiriga ko'pincha nuqta, ohangiga qarab esa undov belgisi ham qo'yilishi mumkin.

4. His – hayajon (undov) gap.Gaplar ohangiga, his-tuyg'uni ifodalashiga ko'ra 2 xildir:

1. His-hayajonli gap.

2. His-hayajonsiz gap.

His-hayajon gaplar (ba'zan undov gaplar deb ham yuritiladi) eh, oh, uh, o, uf, obbo kabi undovlar, qanday, qancha, naqadar, shunday kabi so'zlar yoki faqat his-hayajon ohangi bilan hosil bo'ladi: Eh, bahorning gashtiga nima etsin! Farg'ona vodiysi naqadar go'zal! Paxta terimi boshlandi! His-hayajon ohangi bilan aytilgan darak, so'roq, buyruq gaplar his-hayajon gapga aylanadi: Dalada qancha odam bor? Dalada qancha odam bor!

His-hayajon gap so'roq gapdan hosil bo'lgan bo'lsa, tinish belgilari quyidagicha qo'yiladi:

1) so'roq mazmuni kuchli bo'lsa, oldin so'roq, keyin undov belgisi qo'yiladi: Nima bo'ldi, gapirsangiz-chi?!

2) his-hayajon kuchli bo'lsa, oldin undov, keyin so'roq belgisi qo'yiladi: Farzand qanday oqlar ona haqqini!?

3) ayrim hollarda his-hayajonning o'ta kuchliligini ifodalash uchun uchta katta undov belgisi ketma-ket qo'yiladi: O'lim yovga!!!

4) biror sabab bilan uzilib qolgan his-hayajon gapning oxiriga undov belgisi va undan keyin ketma-ket ikkita nuqta qo'yiladi: Men etim o'sganman, oh, u etimlik!.. (G'.G'.)