O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

43-mavzu: Gap bo`laklari. Gapning bosh bo`laklari

Reja:
1.Gap bo`laklari haqida ma`lumot.
2.Gapning bosh bo`laklari.
3.Ega haqida ma`lumot.
4.Kesim haqida ma`lumot.
Gap tarkibidagi o’zaro tobe bog’lanishda bo’lgan so’zlardan bittasi tobe bo’lak, ikkinchisi hokim bo’lak vazifasini bajaradi.Tobe bo’lak hokim bo’lakka bog’lanib, hokim bo’lak talab etgan sintaktik vazifada keladi.Ana shu vazifa gap bo’lagi nomi bilan yuritiladi. Gap tarkibida tobe bog’lanib ma’lum so’roqqa javob bo’luvchi so’z yoki so’z birikmasiga gap bo’lagi deyiladi. Gap bo’lagi tobe bog’lanish doirasida, tobe qism vazifasida kelgan bo’laklar hisoblanadi.Uning qaysi bo’lak vazifasida kelayotganligi hokim bo’lakka nisbatan aniqlanadi.Gapdagi barcha bo’laklar kesimga qarab aniqlanadi.Gap bo’laklari gap tuzilishidagi vazifasiga ko’ra ikki guruhga, ikki darajaga bo’linadi:

1. Bosh bo’lak: ega, kesim.

2. Ikkinchi darajali bo’laklar: to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol.

1.Ega — gapning bosh bo’laklaridan biri; gapni tashkil etishda muhim rol oynaydi. Ega fikrning kimga, nimaga qarashli ekanligini anglatadi, shu jihatdan kesim bilan o’zaro yaqin bog’langan. Ega bosh kelishikda bo’lib , odatda, quyidagicha ifodalanadi:
1.Ot bilan : Shamol gullar hidini atrofga taratdi.
2.Olmosh bilan :Ular to’garak mashg’ulotlariga muntazam qatnashadilar.
3.Harakat nomi bilan: O’qish tugadi.
4.Otlashgan so’zlar bilan :
a) sifat bilan: Oqlar yurishni boshladi.
b) son bilan : Uchovimiz dala aylandik.
d) sifatdosh bilan : Qimirlagan qir oshar.
e) ravish bilan: Ko’plar qatnashdi.
f)taqlid so’z bilan: To’plarning gumbur-gumburi eshitilardi.
g) modal so’zlar bilan: Bor boricha , yo’q holicha.
5. Ibora bilan : Hafsalasi pir bo’lgani sezilib turardi.


2.Kesim —gapning bosh bo’laklaridan. Ega bilan ifodalangan shaxs, predmet va hodisaning umumiy belgisini bildiradi. Kesim gapni uyushtiruvchi markaz bo’lib, predikativlikning belgisini ko’rsatadi. Ikki tarkibli gapda egaga tobe bo’ladi; o’ziga bog’lanib kelgan so’zlarga nisbatan esa hokim hisoblanadi. Kesim barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalanadi. Qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga ko’ra, fe’l va ot larga bo’linadi. Kesim gap markazi bo’lib, u tsdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma'nolarini ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo’laklarini o’z atrofida birlashtiradi.
Kesim nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? (ba'zan nechanchi? qanday?) so’roqlariga javob bo’ladi.
Kesim qaysi turkum so’zlari bilan ifodalanishiga ko’ra ikki xil: fe'l-