O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

Tayanch so`zlar: qo’shma gap, ergash gap, aniqlovchi, to’ldiruvchi, payt, o’xshtish, shart, sabab, to’siqsiz, natija, o’rin, miqdor daraja

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Qo’shma gap nimaga aytiladi?
2.Qo’shma gapning qanday turlari bor?
3.Ergash gapli qo’shma gaplarni izohlang.
4.Ergash gapli qo’shma gaplarni qanday turlari bor?

Topshiriqlar

Topshiriq-1. Matnni o’qing. Qo’shma gap va uning turlarini aniqlang..

O’zbek maqollari.
Maqol xalq og’zaki ijodiga oid janrlardan biri sanaladi. Maqollar shaklan qisqa bo’lgani bilan ularda juda keng ma’no mujassam bo’ladi.
Тilimizning bu bebaho boyligini o’rganish bilan ajdodlarimiz qadimdan shug’ullanib kelganlar. Mashhur qomusshunos Mahmud Qoshg’ariy XI – asrdayoq turkiy xalqlarning 400 ga yaqin hikmatli iborasini o’zining uch jildlik lug’atiga kiritgan. Ularning 250 dan ortiqrog’i shakl va mazmuniga ko’ra hozirgi o’zbek tilidagidan farq qilmaydi.
Mashhur masalchi Gulxaniy (XIX asr) 200 ga yaqin hikmatli iborani to’plab, ularni bir tizimga jamlab, “Zarbulmasal” asarini yaratgan.
Adabiyotshunos olimlarimiz “O’zbek xalq maqollari” kitobida 1800 ta maqolni 31 mavzuga ajratib tavsiflashgan.
Olimlarning aniqlashicha, har bir kishi 800 ga yaqin maqol va matallar haqida tushunchaga ega bo’lar ekan. Siz-chi? Siz qancha maqolni bilasiz?


Topshiriq-2. O’zbek tiliga tarjima qiling.
1. А ты, ты – то о чем думал? 2. Тут же приехала машина скорой помощи. 3. Вед мы с тобой не встречались целый год! 4. Даже летом он не снимал с головы свою шапку. 5. Наконец-то я увидел тебя!

46-mavzu: Bog’langanqo’shmagaplar.

Reja:
1.Bog’lovchisizqo’shmagaplar.
2.Birnechaergashgaplar.
3.Aralashturdagiqo’shmagaplar.

Tengmunosabatdagisoddagaplarningo'zarotengbog'lovchilaryordamidabog'lanishidantuzilganqo'shmagapbog'langanqo'shmagapdeyiladi: Kechasiqalinqoryog'di, lekinhavosovimadi.

Tarkibidagisoddagaplarningo'zaromazmunmunosabatigako'rabog'langanqo'shmagaplarquyidagiturlargabo'linadi:

1. Biriktiruvmunosabatlibog'langanqo'shmagaplar: Bundaybog'langanqo'shmagaplartarkibidagisoddagaplaro'zarova, hamdabog'lovchilari, ham, -u(-yu), -dayuklamalariyordamidabog'lanadivabirpaytdayokiketma-ketro'yberganvoqea-hodisalarniifodalaydi: Mashg'ulotlartugadivahammao'zuyigatarqaldi. Odamqo'litegdi-yu, tashlandiqerlarobodbo'ldi. Qattiqizg'irinko'tarildi-da, hechkimuydanchiqmayqo'ydi.

2. Zidlovmunosabatlibog'langanqo'shmagaplarvaulardatinishbelgilariningishlatilishi. Bundaygaplartarkibidagisoddagaplaro'zaroammo, lekin, biroqbog'lovchilari, -u(-yu)yordamidabog'lanadi: Yurtimizningbukunichiroyli, lekinertasi, indiniyanachiroyliroq, baxtliroqbo'ladi. Havoochildi-yu, haroratsezilmadi. Ba'zanzidlikmazmuninikuchaytirishuchunzidlovbog'lovchisivabuvazifadaqo'llangan -u(-yu) yuklamasibirgaishlatiladi: Kechasiqoryog'di-yu, lekinhavounchaliksovimadi. Yozuvdazidlovbog'lovchilaridanoldin, yuklamalardankeyinvergulqo'yiladi.

3. Ayiruvmunosabatlibog'langanqo'shmagaplarvaulardavergulningishlatilishi. Bundaygaplardagisoddagaplaro'zaroayiruvbog'lovchilarigoh...goh, yo...yo, yoki...yoki, ba'zan...ba'zan, dam...dam, yoxud...yoxudyordamidabog'lanadi. Ayiruvbog'lovchilibog'langanqo'shmagaplarvoqea-hodisalarninggalma-galbo'lishiniyokiulardanbiribo'lishiniifodalaydi: Gohosmonnitutibashulayangrar, gohallaqaerdangarmontovushieshitilibqolaredi.Takrorlanibqo'llanganayiruvbog'lovchilarningikkinchisidanoldinvergulqo'yiladi, ayiruvbog'lovchilaryakkaqo'llansa, hechqandaytinishbelgisiqo'yilmaydi.

4. Inkormunosabatlibog'langanqo'shmagaplar-bundaygaplarqismlario'zaronainkoryuklamasiorqalibog'lanadivaorasigavergulqo'yiladi: Nasuvbor, nasuvbor, nabironemishqolibdi.

Bog'lovchisizqo'shmagaplar

Maxsusbog'lovchivositalarsiz, asosanohangyordamidabirikkansoddagaplardantuzilganqo'shmagaplarbog'lovchisizqo'shmagaplardeyiladi:

Bundayqo'shmagapqismlariohangdantashqariayrimso'zlarningtakrorlanishi, gapqurilishi, umumiybo'laklarvositasidabirikadi: Kechkirdi, tevarak-atrofgaqorong'iliktushaboshladi. Buqo'shmagapdagisoddagaplaro'zarofaqatohangyordamidabog'langan, ularningo'rninialmashtiribbo'lmaydi.

Bog'lovchisizqo'shmagaplarquyidagiturlargabo'linadi:

1. Bog'langanqo'shmagapgasinonimbo'lganbog'lovchisizqo'shmagap:Tig' yarasituzaladi, tilyarasituzalmaydi.

2. Ergashganqo'shmagapgasinonimbo'lganbog'lovchisizqo'shmagap: Qoryog'di – donyog'di. (o'xshatish)

3. Bog'lovchiliqo'shmagapgasinonimbo'lmaganbog'lovchisizqo'shmagap: Xushxabarolibkeldim: garnizonyanchildi.(Sh.) Bog'lovchisizqo'shmagaplartarkibidatinishbelgilariquyidagichaqo'llanadi:

Birnechaergashgaplimurakkabqo'shmagap

Birdanortiqergashgapbirboshgapgatobelanibkelsabirnechaergashgapliqo'shmagapdeyiladi. Bundaygaplartarkibidagiergashgaplarboshgapdan, shuningdek, bir-biridanvergulbilanajratiladi: Bashirjonklubdanchiqqanida, quyoshsharqufqidaterakbo'yiko'tarilib, oqishbulutdarvozaoralig'idacharaqlabturardi.

Bugaplardagiergashgaplarboshgapgaquyidagichabog'lanadi:

1. To'g'ridan-to'g'riergashish (birgalikergashish).Ergashgaplarningharbirito'g'ridan-to'g'riboshgapgabog'lansa, birgalikergashishdeyiladi. Bundaygaplardagiergashgaplar:

1) birxilergashgaplar (uyushgan) bo'ladi: Manabukanalbitsa, yangierochilsa, paxtahamko'payadi.

2) harxilergashgaplar (uyushmagan) bo'ladi: Bordi-yu, rostbo'lsa, hammasiemas, yarmirostbo'lgandaham, judaxunukgap-ku!

2. Ketma-ketergashish. Harbirergashgapto'g'ridan-to'g'riboshgapgabog'lanmasdan, biriikkinchisigaketma-ketbog'lansaketma-ketergashishdeyiladi. Bundaygaplartarkibidaturlixilergashgaplarqatnashadi: Bahordahavonoqulaykelib, g'o'zaningparvarishikechikkanbo'lsaham, hosilmo'lbo'ldi.

Aralashturdagiqo'shmagaplar

Tarkibidahamergashganqo'shmagap, hambog'langanqo'shmagapyokibog'lovchisizqo'shmagapishtiroketgangaplararalashturdagiqo'shmagaplardeyiladi. Bundayqo'shmagaplarto'rtvaundanortiqsoddagaplardantashkiltopadi: Eshikochildi, shuninguchunhammaqayrilibqaradi, lekinhechkimkirmadi; sovuqhavoxonaniqopladi.