O‘zbek tili tarixi fanidan savolnoma

O‘zbek tili tarixi fanidan savolnoma

1. 
   Oltoy, xun bosqichlari qaysi til davriga mansub? Eng qadimgi turkiy til
   
2. 
   Eng koʻhna turkiy yozma yodgorliklar qaysi til davriga oid? Qadimgi turkiy til
   
3. 
   “Sekiz yukmak” yodgorligi haqida. Turfondan topilgan bu yodgorlik matnini nemis olimlari V.Bang, A.fon Gaben va turk olimi G.R.Rahmatiylar 1934- yilda Berlinda nashr ettirganlar. Bulardan tashqari, uyg‘ur yozuvida yozilgan bir qancha obidalar, turli afsonalardan olingan parchalarning matnlari bitilgan yodgorliklar bor. Shuningdek, VIII-X asrlarga va keyingi davrlarga oid juda ko‘p uyg‘urcha yuridik-huquqiy hujjatlar ham mavjud. Bu yodgorliklarda ham adabiy til, ham xalq so‘zlashuv tili xususiyatlari aks etgan
   
4. 
   “Syuan-szan kechmishi” qaysi muhitda yaratilgan? Budda muhitida
   
5. 
   “Xuastuanift” (moniylarning tavbanomasi)ning Turfondan topilgan Sankt-Peterburg nusxasi haqida. moniylik dini- ning falsafiy asari, oʻn besh boʻlimdan iborat. Ilk oʻrta asrlarda asarning eroniy, sugʻdiy, turkiy, xitoycha versiyalari keng tarqalgan. Bu yodgorlikning turkiy versiyalari uygʻur, moniy yozuvida boʻlib, ular Sankt-Peterburg, Berlin va Londonda saqlanadi. Turfondan topilgan Sankt-Peterburg nusxasi uyg‘ur yozuvida, Turfondan va «Ming budda g‘ori» ibodatxonasidan topilgan Berlin va London nusxalari moniy yozuvida bitilgan. Bu yodgorliklarni 1910-1911-yillarda ingliz olimi Le Kok Berlin, Londonda, 1963-yilda L.Dmitrieva lotin alifbosida ruscha tarjimasi bilan nashr ettirgan. Olimlarning fikricha, asar qadimgi eroniy tillarning birida yaratilgan. Keyinchalik moniy ta’limotini yoyish maqsadida boshqa tillarga oʻgirilgan. Uning turkiy versiyasi, taxminan, VIII asrda yaratilgan. Asar tilining koʻk turk yodgorliklari tiliga yaqinligi, uygʻur yozuvli nusxaning xat uslubi, shuningdek, asarning moniy yozuvida ham tarqalganligi ana shundan guvohlik beradi
   
6. 
   O‘rta va Markaziy Osiyoda yashaydigan qaysi xalqlar “turkiy xalqlar” nomi bilan yuritiladi? Ular haqida ma’lumot bering.
   
7. 
   Ko‘kturk xatidagi yaxlit kitob holida saqlangan asar. Irq bitigi ko‘k turk xatidagi yaxlit kitob holida saqlangan
   
8. 
   Koʻk turk yozuvining ildizi qaysi davrlarga tutashadi? A.Amanjolovning e’tiroficha, ushbu yozuvning tarixi miloddan burungi I ming yilliklarga tutashadi.
   
9. 
   So‘gʻd yozuvi qaysi alifbo asosida shakllangan? Oromiy xati negizida
   
10. 
    Moniy yozuvi nechanchi asrda turkiylar orasida keng yoyilgan? Eramizning VIII asrida moniylik uyg‘ur xoqonligining davlat dini sifatida amal qilgan chog‘larda bu yozuv ham turklar orasida keng yoyildi
    
11. 
    Brahma yozivi qaysi alifbo asosida shakllangan? Eramizning VIII asrida moniylik uyg‘ur xoqonligining davlat dini sifatida amal qilgan chog‘larda bu yozuv ham turklar orasida keng yoyildi
    
12. 
    Koʻk turk matnlaridagi harflar soni nechta? 38-40 atrofida.
    
13. 
    Qadimgi turkiy tilda nechta unli tovush boʻlgan? Qadimgi turkiy tilda sakkizta unli fonema bo‘lib, ular bir-biridan qatori, tor- kengligi, lablanish-lablanmasligiga ko‘ra farq qiladi. Bulardan - a, ï, o, u orqa qator, ä, i, ö, ü old qator unlilaridir. Keng unlilar - a, ä, o, ö; tor unlilar - i, ï, u, ü. Lablanmagan unlilar – a, ä, i, ï; lablangan unlilar – o, ö, u, ü.
    
14. 
    Qadimgi turkiy tilda mavjud boʻlmagan undosh tovushlar? F V H X J
    
15. 
    a, ä, o, ö qanday unlilar? Bulardan - a, ï, o, u orqa qator, ä, i, ö, ü old qator unlilaridir. Keng unlilar - a, ä, o, ö; tor unlilar - i, ï, u, ü. Lablanmagan unlilar – a, ä, i, ï; lablangan unlilar – o, ö, u, ü.
    
16. 
    p, t, s, š, k, q, č qanday undoshlar? jarangsiz
    
17. 
    l, m, n, ŋ, r, y qanday undoshlar? sonor
    
18. 
    oğuzğaru, ilgärü soʻzlari singarmonizmning qaysi turiga xos?palatal yoki tanglay uygunlik
    
19. 
    Turkiy tillarda singarmonizmning mavjudligini birinchi boʻlib kim aytgan? Turkiy tillarda singarmonizm qonuni mavjudligini birinchi bo‘lib Koshg‘ariy tasdiqlagan
    
20. 
    Qaraqum, Qïzïlqum, Qara köl, Yäšil ögüz qaysi guruhga mansub?toponim
    
21. 
    Urï, qaŋ, ög, äči qanday soʻzlar? shaxsni ifoda lovchi qarindoshlik termini
    
22. 
    Ana, ög, äl, bodun, yoğan, qalïn, uzun tonluğ, tiši qanday soʻzlar uyasiga kiradi? sininom
    
23. 
    Baqšï istilohi qaysi tilga oid?xitoycha
    
24. 
    küsüš leksemasi qadimgi turkiy tilda qanday ma’noni ifodalagan? küsüš (
25. 
    qağanlïğ, äkinlig, bodunluğ soʻzlaridagi -lïğ, -lig, -luğ qo‘shimchasi qaysi soʻz turkumiga oid? Nisbiy sifatlar. Qadimgi turkiy tilda nisbiy sifatlar, asosan, affikslar yordamida otlar va fe’llardan yasalgan. 1. -lïğ, -lig//-luğ, -lüg qo‘shimcha otdan sifat yasaydi va egalik hamda nisbatni bildiradi: qağanlïğ (<qağan “xoqon”) “xoqoni bor”, ekinlig (<ekin “ekin”) “ekinli”, bodunluğ (<bodun “xalq”) “xalqli”, küčlüg (<küč “kuch”) “kuchli”. 2. -sïz, -siz//-suz, -sü
    
26. 
    turkiy tildagi ät, bašla, tur, yur, bär, yat qanday fe’llar sanaladi?ko’makchi fe’l
    
27. 
    Qadimgi turkiy tilda tägdimiz so‘zi qanday ma’noni anglatgan?hujum qildik
    
28. 
    Fe’llarning munosabat shakllarini ko‘rsating? zamon, mayl, nisbat qo‘shimchalar
    
29. 
    -ğma, -gmä (-ïğma, -igmä, -uğma,-ügmä) qanday qoʻshimcha? sifatdosh
    
30. 
    “Qutadgʻu bilig”dagi –ad qanday qoʻshimcha? Fel yasovchi qulad qul qilmoq
    
31. 
    Qadimgi turkiy tildagi qantan soʻzining ma’nosi…qaydan
    
32. 
    Qadimgi turkiy tildagi yïraya ravishining qaysi turiga kiradi? yïraya “soʻlga”, biriyä “oʻngga
    
33. 
    Qadimgi turkiy tildagi kisrä ravishining ma’nosi…so’ngra
    
34. 
    Ayïğ qïlïnč iyä barïp…gapidagi koʻmakchini toping? yomon ishlar, qilmishlar bilan borib
    
35. 
    adïğlï toŋuzlï birikmasida soʻzlar qanday bogʻlangan? -lï, -li qadimda hozirgi va bogʻlovchisi oʻrnida qoʻllanilgan: adïğlï toŋuzlï “ayiq va toʻngʻiz”, begli bodunlï “bek va xalq”
    
36. 
    Quyidagi misollarning qaysi biri bitishuvga aloqador? Yağïğa tegmiš sü
    
37. 
    Tämir qapïğqa tegi – bu misolda hokim va tobe munosabati qanday kechgan? Koʻmakchili boshqaruvda ot yoki ot ma’nosidagi so‘zlar ko‘makchilar bilan birikib, hokim so‘zga bog‘lanadi: Kültegin birlä…. Ba’zi o‘rinlarda ma’lum kelishik shaklini olgan ot yoki olmosh ko‘makchiga bog‘lanib, u bilan birga hokim so‘zga birikadi: Tämir qapïğqa tegi – Temir qapigʻ (darvoza) ga qadar.
    
38. 
    Qadimgi turkiy tilda izofaning nechta turi amal qilgan? 3 ta I. Izofa birikmasining har ikki qismi belgisiz bo‘ladi: türk bodun – turk xalqi, Kökmän tağ – Kogman togʻi. Mazkur tipdagi izofali birikmalar bugungi kunda qumiq tilida ko‘p uchraydi.II. Izofa birikmasining biror qismi belgisiz bo‘ladi: El törüsü – el(davlat)ning qonun qoidalari, Bodun boğzï – xalqning noni (doni). Bu tipdagi izofali birikmalar hozirda chuvash tilida ko‘p kuzatiladi. III. Izofa birikmasining har ikki qismida qo‘shimchalar mavjud bo‘ladi: Külteginiŋ altunï – Kulteginning oltini, Türk bodunïn eli… - turk xalqining eli.
    
39. 
    Oğuzuğ öküšäk ölürti gapida hokim va tobe munosabati qanday kechgan? Kelishikli boshqaruv: tushum kelishigi vositasida: oğuzuğ öküšäk ölürti - oʻgʻuzni koʻplab oʻldirdi
    
40. 
    Tabğač qağan yağïmïz ärti gapining egasini toping? Tabğač qağan ega
    
41. 
    Näŋ näŋ sabïm ärsär baŋu tašqa urtïm gapida kesim qaysi soʻz turkumi bilan ifodalangan? fel
    
42. 
    Qaltï tämir qazğuquğ yergä toqïsar – keltirilgan gapda tämir soʻzi qaysi boʻlak vazifasida kelgan? sifatlovchi aniqlovchi
    
43. 
    Bu yolun yorïsar, yaramačï, tedim– bu gapda aniqlovchi qaysi soʻz turkumi bilan ifodalangan?olmosh
    
44. 
    Tabğač, birdänäyin täg, qïtan, oŋdanayïn täg, bän yïrdanayïn tägäyin jumlasi gapning qaysi turiga kiradi? Buyruq gap
    
45. 
    Türk qağan Ötükän yïš olursar – ushbu gapda hol qaysi soʻz turkumi bilan ifodalangan?ot
    
46. 
    Yïraya oğuzda iki üč biŋ sümüz kältäčimiz barmu nä? – jumla gapning qaysi turiga kiradi? Sòroq-buyruq gap
    
47. 
    Üč körüg kiši kälti, sabï bir: qağanï sü tašïqdï, on oq süsi qalïsïz tašïqdï gapida qanday munosabat ifodalangan?izohlash
    
48. 
    azu uluğ bačağ kün, azu kičig bačağ künkä qïlsar jumlasi qoʻshma gapning qaysi turiga kiradi? bog'langan qqòshma gap
    
49. 
    Täŋri kuč bärtük üchün qaŋïm qağan süsi böritäg ärmis, yağïsï qonitäg ärmis– keltirilgan gapda qaŋ soʻzi qaysi ma’noda kelgan?ota
    
50. 
    Oza kälmis süsin Kültegin ağïtïp, at oŋara bir oğuš alpağu on ärig, Toŋa tegin yoğïnta ägirip ölütimiz jumlasi qoʻshma gapning qaysi turiga kiradi? ergashgan qoʻshma gap
    
51. 
    Äčümiz apamïz tutmïs yär sub idisiz bolmazun täyin jumlasida ergash gap bosh gapga qanday bogʻlangan? sifatdosh
    
52. 
    Ïda tašda qalmïšï qobranib yäti yüz boltï – ushbu jumla ergashgan qoʻshma gapning qaysi turiga kiradi? Ega ergash gapni qòshma gap
    

53.Türk bodun yitmäzün täyin yoluq ärmäzün täyin üzä täŋri tär ärmiš…jumlasi ergashgan qoʻshma gapning qaysi turiga kiradi? maqsad ergash gapli qo'shma gap
54.Murakkab qo‘shma gap komponentlari o‘zaro qanday bog‘lanadi? Sifatdosh, ravishdosh, shart mayli qoʻshimchasi, koʻmakchi, bogʻlovchi, kelishik qoʻshimchasini olgan sifatdoshlar,nisbiy olmoshlar, teng bogʻlovchilar, yuklamalar, ohang
55.Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qaysi adabiy til davrlarida ko‘proq qo‘llangan? Qadimgi turkiy ti
56Qaysi qatordagi so‘zlar qadimgi turkiy tilda birikma shaklida bo‘lgan? 80-90
57Qaysi qatorda tushum kelishigi qo‘shimchasi mazmunan jo‘nalish kelishigiga o‘zgargan?
58Tag‘ tag‘qa qavushmas, kishi kishigä qavušur. Ushbu gap qaysi asardan olingan? Devoni lugati turk
59Qaysi gapda qo‘shma gapning birinchi qismi sababni, ikkinchi qismi natijani ifodalaydi?
60.Nelük arsïqar-sen aya öldäči, özüŋ ekki künlük qonuq boldačï. Ushbu gap qaysi asardan olingan? Devoni lugati turk
61.Qadimgi turkiy tilda teng bog‘lovchilar vazifasini qaysi so‘zlar o‘tagan?
62.Qadimgi turkiy tilda yä bog‘lovchisi o‘rniga qaysi bog‘lovchi ishlatiladi? azu
63.Qadimgi turkiy tilda ne yordamchisi o‘rnida qaysi so‘z qo‘llanilgan?ap-ap
64.Qaysi qatorda vositasiz to‘ldiruvchi qo‘llangan.
65.Gar aning nahli qayoti so‘lg‘ay, olami ilm parishon bo‘lg‘ay. Quyidagi gap mazmuniga ko‘ra qanday gap? Sabab natija
66.Eski o‘zbek tilida qaysi so‘zlar kirish so‘z vazifasida kelgan? Säziksiz, Esizim, birar yanshar
67.Čibun böldi dušman yaηanqa bäzük. Quyidagi gap murakkablashgan gapning qaysi turiga mansub?
68.Qaydakim bo‘ldi ayon ishq asari, bor edi barining andin xabari. Quyidagi gap mazmuniga ko‘ra qanday gap? Hol ergashgan qo’shma gap
69.Ilahi, saqiy, yar, janan, dost kabi so‘zlar qaysi davr tilida keng qo‘llanilgan?eski o’zbek tili
70.Chun aning nurini qilding mahluq, o‘zunga aylading ani ma’shuq. Quyidagi gap mazmuniga ko‘ra qanday gap? Sabab natija
80.Anta kisrä inisi echisin teg kilinmaduq erinch biligsiz qag‘an olurmis erinch. Quyidagi parcha qaysi asardan olingan?kultegin
90.Bir ancha yuruyu, bir ancha turu, аxir tegdi elik turur orduqa. Quyidagi gap ergashgan qo‘shma gapning qaysi turiga mansub? Bir nech ergash gapli qoshma gap
91Semiz bölsa it toq avin avlamas. Quyidagi gap murakkablashgan gapning qaysi turiga mansub? Uyshuq bo’lakli gap
92.Ani, andoqki so‘zlari, asosan, qaysi davr tilida ishlatilgan? Eski turkey til
93.Qadimgi turkiy tildа jo‘nalish kelishigi qanday shakllarda uchraydi?
94.Kiši oğlï köp ölgälï törümis. Quyidagi gapda sifatdosh qaysi gap bo‘lagi vazifasida kelgan? aniqlovchi
95.Eski turkiy tilda vosita kelishigi qaysi shakllarda qo‘llangan? n (-ïn, -in//-un, -ün//-an, -än)
96.Tağïğ uqruqïn egmäs, teηizni qayğïqïn bukmäs. Ushbu gap qaysi asardan olingan? Devoni lugati turk togni arqon bilan egib bolmas dengizni qayiq bn bekitib bolmas
97.Qaysi qatorda jo‘nalish kelishigi shaklidagi so‘z mazmunan chiqish kelishigiga o‘zgargan? qadimgi matnlarda ba’zan o‘rin, chiqish va jo‘nalish kelishiklari almashtirib qo‘llangan: …qağanta körüg kelti “xoqondan kuzatuvchi keldi”, Qïrqïzda yantïmïz “qirqizga qaytdik” (Toʻn), köŋül ičintä ot kirdi “koʻngil ichiga oʻt kirdi
98.Qaysi qatorda sifatdosh qurilmali birikma berilgan? Sifatdosh tilda eng ko‘p qo‘llanib kelgan so‘z turi bolib, u gaplarni yoki ma’lum nutq qurilmasini tuzishda yetakchi bo‘lak bo‘ladi. Sifatdosh eng qadimgi so‘z turi bo‘lib, u turli fe’l shakllarining kelib chiqishiga asos bo‘ladi. Masalan, hozirgi o£zbek tilidagi ol-a-man fe’li sifatdoshdan va ravishdoshdan kelib chiqqan: ol-aman uchraydi. Qadimgi turkiy tilda -duq(-duk) shaklli sifatdosh turli kelishik yoki ko‘makchi hamda ko‘makchi vazifasidagi so‘zlar bilan birikib, to ‘ldiruvchi va holni boshqargan. Yozma yodgorliklarda bunday birikmalar keng qo‘llangan: Tegdükni türk báglár qop bilirsiz (KT) — Turk beklari (ning yovga) tegishini (hujumini) yaxshi bilasiz. Buncha isig küchig bártükgár saqinmati (KT) — Buncha ishi va kuchini berishni o‘ylamadi.Yag‘ru qontuqta kisrá ayig‘ilig anta eyür ermis (KT) — Yaqin qo‘ngandan keyin yomon niyat qildilar. : Yag‘i bolip itinu yaratunu umaduq yana ichikmis (KT) — Yov bo‘lib, (biror narsa) qila olmay (va) yarata olmay, yana (ular) bo‘ysundi. Bu xususiyat keyingi davr yodnomalarida ham juda kam ko‘rinadi. Ammo ilk eski turkiy tilda -duq shaklli sifatdosh turli kelishik va ko‘makchilar bilan birikib, sifatdosh qurilmasini tashkil etoigan: Saqish bárdükindá elir bashchilar (QB) — Hisob berganda (adashsa), boshliqlar o ‘ladi. G& bilmadükin amrjdin qulur (QB) —0 ‘zining bilmaganini undan so‘raydi. Biliglik, uqushlug* tedükün
üchün am arzuladim (QB) — Bilimli, aqlli deganing uchun, uni (ko‘rishni) orzu qildim. Bu sifatdosh egalik affiksini olganda ega yoki kesim vazifasida keladi, u boshqargan bo‘lak bosh kelishik shaklida bo‘ladi: ozüm yigláduki bu qulluq ati (QB) — M ening yaxshilaganim (maqtaganim) — qullik otidir. Achiq bolg'ayann qozub bardug'uij (HH) — Ertaga tashlab ketishing achchiq bo‘ladi. Keyingi asr yodnomalari (“0 ‘g‘uznoma”, “Tafsir”, “Qissasi Rabg'uziy”) tilida bu sifatdosh qurilmasi juda kam qo‘llanadi: Am kerdiiktá ezi qalmadi ( 0 ‘N) — Uni ko‘rib, o‘zidan ketdi. Makka achilduq kün boldi (Taf.) — Makka ochiladigan kun bo‘ldi. Tirilib va’da qilduqim yarga kálgánlár (Taf.) — To‘planib, va’da qilgan joyimga kelishganlar. Farishta erdiikin Idrís bilmádi (QR) — Farishta ekanini Idris bilmadi.
Ko‘rinadiki, -duq shaklli sifatdosh qurilmasi o‘rnini ravishdosh yoki harakat nomi qurilmalari egallaydi. 0 ‘rta Osiyo turkiy tilida eng ko‘p qo‘llanadigani -ar, -mish, -g'u shaklli sifatdosh qurilmalari edi. Eski o ‘zbek tilida esa -ar, -mish, -gan shaklli sifatdosh qurilmalari ko‘proq ishlatiladi. Sifatdosh qurilmasining quyidagi turlari qadimgi yozma yodgorliklardan boshlab hozirgacha qo‘llanib keladi. 0 ‘z taraqqiyotida bu xil sifatdosh qurilmalari ba’zi bir shakliy va mazmun o‘zgarishlariga uchradi. gü shaklli sifatdosh qurilmasi. Sifatdosh qurilmasining
bu turi qadimgi turkiy tilda juda kam qo‘llangan: 0 ‘rxun va Tonyuquq yodnomalari tilida uchramaydi, faqat turfon matnlarida ba’zi o ‘rinlarda uchraydi: sezlágü teg (TT), kerg üchün (TT), ezgü tiza (TT) — yaxshilik ustida. -g‘u shaklli sifatdosh qurilmasi 0 ‘rta Osiyo turkiy tilida keng qo‘llangan. Bunday sifatdosh qurilma to‘ldiruvchi va holni boshqarib, shaklan bosh kelishikda keladi hamda hol, aniqlovchi, kesim, ega vazifasini o ‘taydi: Kishi alg‘u tug‘sa og‘ul qiz egüsh (QB)
— Xotin olganda, ko‘p o‘g‘il-qiz ko‘rsa. At kuzeg og‘ur (MK) — Ot poylaydigan vaqt. A g iz áchg‘u vaqt boldi (Rabg‘.). Yazug‘um egüsh tep umunch kásmágü (QB) — Gunohim ko‘p deb umidingni uzma. Yalavach íedügüm bu tilchi turur (QB) — Elchi deganim — tilchi bo‘ladi. Baluqm qatag‘lag‘u kárák ( 0 ‘N) — Shaharni mustahkamlash kerak. Saya jashag‘u bolsung‘il uzun ( 0 ‘N). Sifatdosh qurilmasi tushum (belgili yoki belgisiz), jo‘nalish, o‘rin, chiqish kelishiklarining birida kelib, to‘ldiruvchi vazifasini o‘taydi: egdülmish qara ’am bila náták qatilg‘usin ayur (QB) — 0 ‘gdulmish qora omiy xalq bilan qanday aloqada bo‘lishini aytadi. Aya atalg'ü tiládi ( 0 ‘N) — Unga qarshi otlanishni tiladi. Bilig bilgüga bir tilín yorsa tab (QB) — Bilimini bilib olish uchun, bir marta gapirishi kifoya. Káminiy quzruqin tutg‘ug‘a kimársániy quvvati yatmás erdi (Rabg‘.). Qari bolg‘umdan mánifj qag‘azlug ‘um yoq turur ( 0 ‘N) — Qari bo‘lganim sababli, bahodirligim yo‘q. Sifatdosh qurilmasi ko‘makchi bilan ham birikishi va hol, kesim yoki aniqlovchi vazifasida kelishi mumkin: Bug(daydin yádiler... chiqmaqqa sabab bolg'u üchün (QR). Keb qushlar avlag‘ularidan soy ( 0 ‘N). Halak qilg‘udák boldi (QR). (Yag‘murniy) tekmá bir qatrasi tegirman yüritgüchá suv erdi (Rabg‘.). -g(u shaklli sifatdoshning egalik affiksini oigan shakli esa turkiy tilda keng qo‘llanadi. Bu shakldagi sifatdosh qurilmasi ega, kesim yoki t o ‘ldiruvchi vazifasini o ‘taydi, b u n d a u aniqlovchi (qaratqichli), hol, to‘ldiruvchini boshqarib keladi: Biziy kálgümizni kuzázib yatur (QB). Seztig eggiisi baryámá sekgüsi (QB) — So‘zning maqtaydigani ham, so‘kadigani ham bor. Dunyada adamiyniy ycimi bug'day bolg'usi (QR). Nuh vaqímdaqi abadanhq qiya/natqa tegü bolg'usi yoq (Rabg\). Eski o ‘zbek tilida -g‘u shaklli sifatdosh qurilmasi kam qo‘IIanadi. Bu sifatdosh egalikaffiksini olib, kesim vazifasida keladi: bargusán kim (Nav., CHD); etmágüm (Nav., CHD); har sang‘a ele hilan barg ‘usi dur (S H N). Hozirgi zamon tilida -g‘u, -gii shaklli sifatdosh korgim káladi, barg'usi yoq kabi frazeologik birikmalarda va san i kergüdek ahváh yoq kabi birikmalarda saqlanadi. Bu sifatdosh qurilmasining turli shakllari hozirgi zamon tilida aniqlik fe’li bilan, -gan shaklli sifatdosh qurilmasi bilan, harakat nomi yoki ravishdosh qurilmasi bilan almashdi. . -mish shaklli sifatdosh qurilmasi. -mish shaklli sifatdosh qadimgi turkiy tilda keng qo‘llanadi. U asosan, kesim vazifasida keladi. Bosh kelishik shaklidagi -mish shaklli sifatdosh qurilmasi aniqlovchi vazifasini bajaradi: ogim qatumg‘ kotürmish teyri (KT). Ba’zan sifatdosh qurilmasi otlashganda ega vazifasida kelishi mumkin: Anta qalmishi... yonyur ertig (KT) — Unda qolgani yurar edi. Bu sifatdosh qurilmasi tushum yoki jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasini olishi mumkin. Bu holda sifatdosh qurilmasi toldiruvchi vazifasini bajaradi: Nay (bu kishi) belgülüg utquraq tüshiná tágmishlarin iti kortiiküm yoq erti (Oltun yoruq) — Bunday kishilarning aniq va tabiiy qasosga duchor bo‘lishlarini aniq ko‘rmagan edim. Men tirílmishga siz/er neliik ancha kádqacharsizlár (Suvr.) — Mening tirilganimga sizlar nega shuncha shoshilib qochasizlar. Sifatdosh qurilmasi ko‘makchi (üchün, kin, teg) bilan kelganda to‘ldiruvchi va hol vazifasida qo‘llanadi: Budun ara bolmishin üchün alig uyamg‘a adiriltim — (begona) xalq orasida bolganim uchun, ellik qardoshimdan ayrildim. Bármishtá kin (Suvr.); tug‘mishig‘ tág (TT). Eski turkiy tilda ham -mish shaklli sifatdosh ancha ko‘p uchraydi. Bosh kelishik shaklida sifatdosh qurilmasi aniqlovchi, hol a ega vazifasida keladi: Sen ez bilmishiy sozni aydiy (QB). Qann achmish ozga ytizi kersa ash (QB) — Qorni ochgan kishiga uning yuzini ko£rsa, osh bo‘ladi. Ozag‘i urulmish masal (HH) — Oldin aytilgan masal.Tutmish sani umnalim (MK) — Uni tutgan deb o‘ylaylik. Yuzlarin qaramish kerdilar (QR). Aydilar kermishimiz, eshitmishimizyoq teb (Taf.). Tushum, jo ‘nalish, o ‘rin kelishigi shaklidagi sifatdosh qurilmalari to‘ldiruvchi vazifasida keladi: Ayu bardim amdi keyiil bulmishin (QB) — Endi ko‘ngil topganini ayta berdim. Kech qalmishin qorqub sezlayumas (Rabg‘.) — Kech qolganidan qo‘rqib so‘zlay olmaydi. Usub suvsamishqa keriib qang‘usuz (QB) — Suvsab chanqaganlarga (u) ko‘rib qong‘usiz. Teratmishda yoq, bil, aya tush teya (HH) — Yaratilganda unga teng yo‘q, bilgin. Eshitgilbir g ‘azalyar ishlarindin/ / MuhammadXoja bag aymishlanndin (MN). Ko‘makchi bilan birikkan sifatdosh qurilmasi hoi vazifasida keladi: Marja kalmishiqda bdru men bu kiln tabug ‘di n kasildim (QB) — Menga kelganingdan beri men bu kungacha xizmatdan ayrildim. Am y yormishi teksezi kalsa tush (QB) — Uning yo‘yganidek tush to ‘g‘ri kelsa. Kemidin chiqmishtin soy, yilan kalib (Rabg‘.). Yaratmishdin burun. Okush dars qilmish iichtin Idris atandi (Rabg‘.). Hozirgi zamon o ‘zbek tilida -mish shaklli sifatdosh qurilmani tashkil etmaydi. Qadimgi va eski turkiy tildagi bu xil qurilmalar -gan shaklli sifatdosh qurilmasi orqali ifodalanadi. — / a / r / / -s shaklli sifatdosh qurilmasi qadimgi davrlardan boshlab q o ‘llanib keladi. Qadimgi turkiy tilda -r/ - s- -z shaklli sifatdosh qurilmasi bosh kelishik shaklida aniqlovchi yoki hoi vazifasida keladi: Isig ktichig bariir buncha toriig qazg‘anip inim Kultegin kergak bolti (KT) — Ishi va xizmatini berib, shuncha hokimiyatni qozonib, inim Kultegin o‘z ajali bilan o ‘ldi. Bilig bilmaz kisi ol sabig‘ alip (KT) — Bilim bilmas kishi ul so‘zni qulog‘iga olib. Ba’zan bu sifatdosh teg ko‘makchisini oladi: Keriir koziim kermaz tag bolti (KT).
99.Lashkarim boldi közümcha bir-bir. Ushbu gapda közümcha so‘zi qaysi qap bo‘lagi vazifasida kelgan? Hol turli so‘z turkumlari — ravish, ot, ravishdosh orqali ifodalanadi. Qadimgi yozma yodgorliklar tilida ham hol ana shu so‘z turkumlari orqali ifodalanib kelar edi. Davrlar o ‘tishi bilan hol vazifasida kelgan so‘zning shaklida va kesim bilan bo‘lgan m a’no munosabatida m a’lum o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ravish orqali ifodalangan holning o‘rni erkin bo‘lib, fe’l kesim bilan distant holatda bo‘la oigan: Bángü el tufa olurtachi sen (KT) — Elni abadiy boshqarib turasan. Oküs tiirk bedun eltig (KT) — Turk xalqi, ko‘p olding. Ravishning -cha affiksi orqali yasalgan shakli hol vazifasida keng qo‘llangan. Bu shaklning m a’no doirasi hozirgiga nisbatan keng bo‘lgan: Ancha támis (KT) — shunday deydi. Kültágin ezinchá kcirák bolti (KT) — Kultegin o‘z ajali bilan o‘ldi. Qamy subcha yiigiirti, soijiiqiitj tag‘cha yatdi (KT) — Qoning suvdek oqdi, suyaging tog‘dek (uyulib) yotdi. (Arab) tilichá Hiyatilla támak bolur (QR). Bu báglar ne yolcha yonsa qali (QB) — Agar bu beklar qanday yo‘l bilan yursa. Yasavul-ki bir mazlum ishi káyinchá barg ‘ay (Nav. MQ) — Bir mazlumning ishi ketidan borgan yasovul. Lashkarim boldi kezümchá bir-bir (SH N ) — K o‘z oldim da lashkarim tarqalib ketdi.
100.Eski turkiy tilda qaysi so‘zlar undalma vazifasida kelgan? Undalma qadimgi davrlardan boshlab tilimizda qo‘llanib keladi. Undalma tinglovchi va o‘quvchilaming diqqatini asosiy fikrga jalb qilish hamda nutq qaratilgan shaxs yoki predmetni xarakterlash uchun yozma nutqda ancha keng qo‘llangan. Qadimgi turkiy tilda undalma, asosan, gap o ‘rtasi va oxirida qo‘llangan: Aijar korii bilitj, türk amti bedun bäglär, bedkä korigmä bäglär gii yaijiltachisiz (KT) — Unga qarab bilinglar, turklaming hozirgi beklari; taxtga sodiq beklar, sizlar yanglishib turasizlarku! Süchig sabina, yimshaq ag'isina arturip eküs türk bodun oltig (KT). Shirin so‘ziga, ajoyib javohiriga aldanib, turk xalqi, ko‘p o‘lding.Ayniqsa, “Qutadg'u bilig”da va “ Hibatul haqoyiq”da tarkibi keng undalmalar ko‘proq qoMlanadi: Ay mehnat izisi elüm nematuj (QB) — Ey mehnatkash, o‘lim — ne’mating. Qarag'a yag‘uma, ay qilqi erütj (QB) — Qoraga yaqinlashma, ey xulqi toza. Aya shak yolinda yelikli otun (HH), Aya mal izisi axi äzgü er (HH). Undalma undov so‘zlar bilan birga kelishi mumkin: Biliglikkä ya dost ezürjni ula (HH); Nuh... eshäkkä: "Kirgil, ay maVun”, deb
aydi (Rabg‘.). Eski o'zbek tilida ham undalmalar keng qo‘llanadi, umumiy
mazmunga ko‘ra ilahi, saqiy, yar, janan, dost kabi so‘zlar undalma vazifasida keladi. Hozirgi zamon adabiy tilida undalma keng qo‘llanadi
101.O‘rxun yozuvlarida shart fe’li qaysi shaklda bo‘lgan? 0 ‘rxun yozuvlarida shart fe’lining har uch holati mavjud bo'lgan: 1. Real holat: (13, 14).,. yuyqa qalun bolsar toplag'uluq alp ermis, yinchka yog'an bolsar üzgülük alp ermis — Yupqa qalin bo‘lsa, to‘plaguvchi bahodir bo‘ladi, ingichka yo‘g‘on bo‘lsa, uzuvchi bahodir bo‘ladi (Toq). Keltirilgan misolda doimo, um um an bo‘ladigan holat haqida fikr yuritiladi. 2. Irreal holat: Bu holatda bosh gapning kesimi tarkibida erti bog‘lamasi keltiriladi: (55)...ben, ezüm qazg(anmasar, elyemà, budun yemà yoq ertachi erti — Men o‘zim harakat qilmasam, el ham , xalq ham yo‘q bo‘lar edi (Toq). 3. Ehtimollik holati: Shart ergash gapli qo'shma gapning bu turida bosh gap kesimi kelasi zamon sifatdoshi shaklida bo‘ladi: ) kelir ersàr, kü er ekülür, kelmaz ersar tulug‘ sabug‘ alu âlur —Kelsa (bizga qo‘shilsa), bahodirlar soni ortadi, kelmasa, turli xabarlarni yig‘moq zarur bo‘ladi (Tor).). Shart fe’li kesim vazifasida faqat shart mazmunini ifodalab qolmay, boshqa mazmunlarni ham ifodalaydi. Eng aw alo shart payt mazmuni bilan yaqin bog‘lanadi. Yuqoridagi misollarda shart mmazmuni bilan barobar payt m a’nosi ham anglashiladi. Quyidagi mmisollarda payt mazmuni — asosiy mazmun bo‘lib qoladi: (8) Otükàn yish olursar, bengü il tuta olurtachi sen, turk budun, toq —0 ‘tukan yerida qolsang, mangu davlat (el) yaratib to‘q yashaysan, ey turk xalqi (KT, kch) (51)... Kezdàyash kelsar, kerjültà sig‘itkelsar, yanturu saqintim... — Ko‘zdan yosh kelsa, ko‘ngildan nola chiqsa, yana qaytadan g‘amga botdim
102.Quyidagi nisbiy olmoshlardan qaysi biri payt munosabatini ifodalaydi? Qachon o’sha payt
103.Qaydakim, bor sening oting mastur, bo‘lur ul to‘rtning oti mazkur. Quyidagi gap mazmuniga ko‘ra qanday gap?
104.Qadimgi turkiy tilda hol nimalar bilan ifodalangan? Son ravish ravishdosh
105.Ar mustaqil ravishda qaysi gap bo‘lagi bo‘ladi? kesim
106.Buyruq gap kesimi qaysi affikslar orqali shakllanadi? Zun zyn alïm ayn qil kil gil g’il
107.So‘roq gaplar mazmuniga ko‘ra? 3 sof retorik so’roq buyruq gap
108.“Bod” so‘zining ma’nosi urug
109.“Tazmis” so‘zi qaysi turkumga oid?qochgan
110.“Sabig” so‘zining ma’nosi so’zni
111.Eski o‘zbek tilida nechta unli bor?8
112.“etka” so‘zining ma’nosi?go’shtga
113.“Unlilarni cho‘ziq yoki qisqartirib talaffuz qilish so‘zga zarar bermaydi”. ushbu fikr kimga tegishli?
114.Eski turkiy tildagi undoshlar tavsifi kimga tegishli?Mahmud Qoshg’ariy
115.Birlamchi cho‘ziq unlilar hozirgi o‘zbek tilining qaysi shevalarida saqlanib qolgan?Hozirgi o’zbek tilining Iqon Qorabuloq Forish
116.Kimning ma’lumotiga ko‘ra turkiy so‘zlarda cho‘ziq-qisqalik fonologik vazifani bajarmagan?Alisher navoiy
117.O‘rxun –Yenisey yodgorliklarining tarmoqlari qaysilar? O‘rxun-Yenisey yodgorliklari o‘z navbatida , uch tarmoqqa bo‘linadi. 1. Yenisey yodgorliklari. Bu hozirgi Yenisey va Tuva avtonom viloyatidan topilgan yodgorliklardir. 2. O‘rxun yodgorliklari. Mo‘g‘uliston hududidagi O‘rxun daryosi bo‘yidan topilgan Kultegin, To‘nyuquq yodgorliklaridir. 3. Talas yodgorliklari. Hozirgi Qozogʻistonning Jambul viloyatidan topilgan yodgorliklardi
118.Ko‘kturk tilidagi yaxlit kitob sifatida saqlangan bitik…irq bitigi Asar 65 bo‘limdan iborat. Unda tush ta’birlari turli hayvon va qushlarning obrazlari, har xil voqealar bilan bog‘lab bayon etiladi.
119.Suju bitigi qaysi tilda? Moʻgʻulistondagi Suja dovonining janubidan topilgan. Bitig koʻk turk yozivida boʻlib, IX asrda koʻchirilgan. Ikkinchi davrga tegishli yodgorliklarga esa sug‘d yozuvi asosida shakllangan uyg‘ur yozuvida bitilgan matnlar kiradi. Ular turli mazmundagi va til xususiyati jihatidan ham har xil bo‘lgan asarlar, hujjatlardan (moniy), buddaviy va xristian yodgorliklari deb qaralsa ham, bir umumiy nom bilan uyg‘ur yozuvi yodgorliklari deb yuritiladi. Uyg‘ur yozuvida bitilgan yodgorliklarning eng muhimlari quyidagil

53. 
    Shimoliy Mug‘ilistonda Selenga daryosi va shineusu ko‘liga yaqin yerda topilgan bitik qaysi? Moyunchur bitig
    
54. 
    Moniylik dinining falsafiy asari? “Xuastuanift” (moniylarning tavbanomsi)
    
55. 
    qaysi bitik nomi “fol kitobi” nomini anglatadi? Qadimgi turkiy tilda ïrq – “fol”, ïrq bitig “fol kitobi” degan ma’noni anglatadi
    
56. 
    Budda muhitida yaratilgan asar… “Syuan-szan kechmishi
    
57. 
    “sekiz yukmak” qayerdan topilgan? Turfondan topilgan bu yodgorlik matnini nemis olimlari V.Bang, A.fon Gaben va turk olimi G.R.Rahmatiylar 1934- yilda Berlinda nashr ettirganlar
    
58. 
    “ özüm qarï boltïm ” gapida olmoshning qaysi ma’no turi qo‘llangan? O’z
    

Oldin qaysi ko‘rsatish olmoshi oša, ošanda, ošanday , šu olmoshlari o‘rnida qo‘llangan? Ko‘rsatish olmoshlari. VI-X asrlarda ko‘proq ol, bu, anta, bol, anï kabi ko‘rsatish olmoshlari ishlatilgan. Bu olmoshlarning vazifasi
turlicha bo‘lgan. Misollar: …bu sabïmïn ešid! “bu sozimni eshit” (KT). Bu
yerdä olurup… “bu yerda oʻtirib” (KT). Anta ko‘rsatish olmoshi oša, ošanda, ošanday, šu kabi olmoshlar o‘rnida qo‘llanilgan.

59. 
    Belgilash olmoshlari berilgan qatorni ko‘rsating, Qadimgi turkiy tilda täkmä, sayu kabi belgilash olmoshlari bo‘lgan.
    

Olmoshning qaysi turi ot, sifat, son o‘rnida kelib, narsa-predment miqdori sanog‘ini bildirgan? Birgalik olmoshlari. Birgalik olmoshlari ot, sifat va son
o‘rnida kelib, narsa - predmet miqdori, sanog‘ini bildirgan. Qadimgi turkiy
tilda qamuğ, alqu, barča, bütün, qop “barcha, hamma” kabi birgalik
olmoshlari ishlatilgan.

60. 
    Qaysi olmosh aslida ot bo‘lib, “ nafs ” va “ jon ” ma’nolarini anglatgan?
    

O‘zlik olmoshi. Qadimgi turkiy tilda öz dan tashqari, käntü
(kändü) so‘zi ham ishlatilgan. Öz aslida ot bo‘lib, «nafs» va «jon»
ma’nolarida ishlatilgan. O‘zlik olmoshi ma’nosi va grammatik
xususiyatlari jihatidan hozirgi turkiy, jumladan, o‘zbek adabiy tilidagi
o‘zlik olmoshidan farq qilmaydi.

61. 
    bäntä, manta olmoshning qaysi turiga kiradi?Kishilik olmoshi
    
62. 
    Qamuğ, alqu, barča, bütün, qop kabi olmoshlarning turini toping.
    

Birgalik olmoshlari. Birgalik olmoshlari ot, sifat va son
o‘rnida kelib, narsa - predmet miqdori, sanog‘ini bildirgan. Qadimgi turkiy
tilda qamuğ, alqu, barča, bütün, qop “barcha, hamma” kabi birgalik
olmoshlari ishlatilgan.

63. 
    VI –X asrlarda ko‘proq qaysi ko‘rsatish olmoshlari ishlatilgan ?
    

Ko‘rsatish olmoshlari. VI-X asrlarda ko‘proq ol, bu, anta, bol, anï kabi ko‘rsatish olmoshlari ishlatilgan. Bu olmoshlarning vazifasi
turlicha bo‘lgan. Misollar: …bu sabïmïn ešid! “bu sozimni eshit” (KT). Bu
yerdä olurup… “bu yerda oʻtirib” (KT). Anta ko‘rsatish olmoshi oša, ošanda, ošanday, šu kabi olmoshlar o‘rnida qo‘llanilgan

64. 
    ol, anï, anïŋ, aŋa,aŋaru, anta, anda olmoshning qaysi turi ko‘rsatilgan ? kishilik olmoshi
    
65. 
    aŋaru kishilik olmoshi qaysi kelishik qo‘shimchasi bilan qo‘llangan ?jo’nalish kelshigi
    
66. 
    “To‘nyuquq” bitiktoshida keltirilgan “Özüm qarï boltïm” parchasidagi berilgan olmoshni toping.Oz
    
67. 
    Bog‘langan qo‘shma gaplarni hosil qilishda nimalar qatnashgan?
    

Bogʻlangan qoʻshma gaplarni hosil qilishda teng bogʻlovchilar va
ayrim yuklamalar qatnashgan. Bu tipdagi qoʻshma gaplar qadimgi turkiy
tilda ozchilikni tashkil etadi: azu uluğ bačağ kün, azu kičig bačağ künkä
qïlsar – yoki ulugʻ roʻza kuni, yoki kichik roʻza kuniga qilsa (TT); azu
muŋ üčün, azu basu birgäli qïzğanïp – yoki qaygʻu uchun, yoki qurbon
berishga qizgʻanib (Mon); bu muntağ qïlïnčïn öz ütünüz bošunmağay taqï
dïqa dindār kelmägäy – bunday qilmishi oʻz vujudini ozod qilmaydi va
diqa dindor kelmagay (TT); Er bušušluğ, täŋri bulïtlïğ boltï, ara kün
toğmïš bušač, ara mäŋi kälmiš - inson qaygʻuli, osmon bulutli boʻldi, gohi
kun chiqqanda qaygʻu, gohi shodlik keladi (TT).

68. 
    Qaysi qo‘shma gap ergash gaplar bosh gap tarkibida kelib, bevosita o‘zi aniqlab kelayotgan otning oldida qo‘llanadi?
    

Aniqlovchi ergash gapli qoʻshma gap. Bu xil ergash gaplar bosh
gap tarkibida kelib, bevosita oʻzi aniqlab kelayotgan otning oldida
qoʻllanadi: Qaŋïmïz äčimiz qazğanmïš bodun atï, küsi yoq bolmazun yin
türk bodun üčün tün udïmadïm, küntüz olurmadïm - otamiz, akamiz
qozongan xalqning nomi, shuhrati yoʻq boʻlmasun deb turk xalqi uchun
kechasi uxlamadim, kunduzi oʻtirmadim (KT); Közün körmädük qulğaqïn
äsidmädük bodunïm - koʻz bilan koʻrmagan, quloq bilan eshitmagan
xalqim (KT).

69. 
    Qaysi qo‘shma gap bosh gap tarkibidagi olmosh-to‘ldiruvchi yoki fe’l-kesimning ma’nosini ifodalaydi?
    

Toʻldiruvchi ergash gap bosh gap tarkibidagi olmosh-toʻldiruvcni
yoki fe’l-kesimning ma’nosini izohlaydi va bosh gap mazmunini toʻldiradi:
Äki šad ulayu ini yigünim, oğlanïm, bäglärim, bodunïm közi, qašï yablaq boltačï täp, saqïntïm – ikki shad keyingi ini jiyanim, bolam, beklarim, xalqimning koʻzi, qoshi yomon boʻladi deb, oʻyladim (KT

70. 
    Qismlarning biri ikkinchisidan anglashilgan mazmun nima maqsadda ro‘y berishni ifodalaydi?
    

Maqsad ergash gapli qoʻshma gapda qismlarning biri
ikkinchisidan anglashilgan mazmun nima maqsadda ro‘y berishini
ifodalaydi, täyin va uning variantlari vositasida bosh gapga bogʻlanadi. Masalan: Türk bodun yitmäzün täyin yoluq ärmäzün täyin üzä täŋri tär
ärmiš… - turk xalqi yoʻqolmasin deb, qurbon boʻlmasin deb, koʻkdagi
Tangri der emish ...(Oʻn); Yalabačï ädgü sabï ötügi kälmäz täyin yayïn
sülädim – elcnisi, ezgu soʻzi, arzi dodi kelmayapdi deb, yozda lashkar
tortdim (BX).

71. 
    Qaysi qo‘shma gap kesimi sifatdosh yoki ot, sifat orqali ifodalanadi?
    

Sabab ergash gapli qoʻshma gap. Sabab ergash gapni tashkil etgan
gap bosh gapdan anglashilgan harakat-holatning ro‘y berish sababini
bildiradi, ergash gapni bosh gapga bog‘lashda üčün ko‘makchisi xizmat
qiladi. Bunda ergash gap kesimi sifatdosh yoki ot, sifat orqali ifodalanadi. Masalan: Täŋri yarlïqaduq üčün öküš täyin biz qorqmadïmïz süŋüšdimiz – Tangri yorlaqagani uchun koʻp, biz qoʻrqmadik, jang qildik (Toʻn); Täŋri
küč bärtük üčün qaŋïm qağan süsi böritäg ärmis - Tangri kuch bergani
uchun otam xoqonning qoʻshini boʻriday ekan (KT).

72. 
    Üza kök taŊrï asra yag‘ïz yär qïlïntuqda, äkin ara kisi og‘lï qïlïnmïsh-qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi? Üzä kök täŋri asra yağïz yär qïlïntuqda, äkin ara kisi oğlï qïlïnmïs – Yuqorida koʻk osmon, pastda qoʻngʻir yer yaratilganda ikkisining oʻrtasida inson bolasi yaratilgan (KT). PAYT ERGASH GAP
    
73. 
    Yalabačï ädgü sabï örtügi kälmäz täyin yayïn süladim- qaysi qo‘shma gap turiga kiradi?
    

Yalabačï ädgü sabï ötügi kälmäz täyin yayïn
sülädim – elcnisi, ezgu soʻzi, arzi dodi kelmayapdi deb, yozda lashkar
tortdim (BX).Maqsad ergash gapli qoshma gap

74. 
    Äki biŊ ärtimiz biz, äki sü boltï-qaysi qo‘shma gap turiga kiradi?
    

Äki
biŋ ärtimiz biz, äki sü boltï - ikki ming kishi edik biz, ikki qoʻshin boʻldi
(Toʻn) ega ergash gapli qo'shma gap

75. 
    Ïda taṧda qalmïṧï qobranib yälti yüzboltï- qaysi qo‘shma gap turiga kiradi?
    

ergash gapli qoʻshma gap bosh gapda ishtirok etgan yoki
tushirib qoldirilgan egani izohlab keladi: Ïda tašda qalmïšï qobranib yäti
yüz boltï – Toqayda, toshda qolgani toʻplanib, yetti yuz kishi boʻldi;

76. 
    TäŊri yarlïqaduq üčün öküč täyin biz qorqmadïmïz süŊüṧdimiz- qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi?
    

yarlïqaduq üčün öküš täyin biz qorqmadïmïz süŋüšdimiz – Tangri yorlaqagani uchun koʻp, biz qoʻrqmadik, jang qildik (Toʻn) SABAB ERGASH GAPLI QO'SHMA GAP

77. 
    Gapda ot yoki otlashgan so‘zlardan keyin kelib, vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon sintaktik munosabatlarini ifodalash uchun qaysi so‘z turkumi xizmat qiladi?
    

Ko‘makchilar gapda ot yoki otlashgan so‘zlardan keyin kelib, vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon sintaktik munosabatlarni ifodalash uchun
xizmat qiladi. Turkiy tillarda ko‘makchilar mustaqil so‘z turkumlaridan
rivojlangan. Lekin bu jarayon uzoq davrlar davomida kechgan. Bunday
so‘zlar dastlab o‘z ma'nosida qo‘llanish bilan birga, ko‘makchi vazifasini
ham bajargan. Davrlar osha ular o‘zining mustaqil leksik ma'nosini
yo‘qotib, ko‘makchilar turkumiga o‘ta boshlagan

78. 
    Yakka holda ham mustaqil ma’no ifodalaydigan ko‘makchilar?
    

ast, oŋ, ičintä kabi koʻmakchilar yakka holda ham
mustaqil ma’no ifodalaydi, lekin o‘rni bilan ko‘makchi vazifasida ham
qo‘llanadi hamda kelishik affiksini qabul qiladi. Ana shu nuqtai nazardan
qadimgi turkiy tildagi ko‘makchilarni sof ko‘makchilar va vazifadosh
ko‘makchilarga bo‘lish mumkin.

79. 
    Qaysi ko‘makchi asarlarda to‘liq formada qo‘llanilgan va uning qisqargan shakli bu davr tilida uchramaydi?
    

Üčün ko‘makchisi asarlarda to‘liq formada qo‘llanilgan va uning
qisqargan čün shakli bu davr tilida uchramaydi. U bosh kelishik formasida
kelgan so‘zdan keyin kelganda, sabab, vaj, bois, ish-harakatning biror
shaxsga atalganligi, narsa-predmetga tegishliligi, ish-harakatning
maqsadini bildiradi. Shuningdek, ergashgan qo‘shma gap tarkibidagi
ergash gapning sababini yoki natijasini bildirish uchun xizmat qiladi: türk
bodun üčün “turk xalqi uchun”, tïnlïğlar üčün “jonivorlar uchun”.

80. 
    “Tï̈nlcg‘lar üčün” tarjimasi qanday? Jonivorlar uchun
    
81. 
    Qaysi ko‘makchi qadimgi turkiy tilda hozirgi turkiy tillardagi ust, past(da) kabi ko‘makchilar funksiyasida qo‘llangan?uzä
    
82. 
    Qaysi ko‘makchi o‘rin paytini bildiradi? ara
    
83. 
    Bog‘lovchilar qachondan qo‘llanila boshlangan?13-14asr
    
84. 
    Tapa ko‘makchisi hozirgi o‘zbek tilidagi qaysi so‘zga to‘g‘ri keladi? tomon
    
85. 
    Keča ko‘makchisi hozirgi qaysi so‘zga to‘g‘ri keladi? kecib
    
86. 
    Qadimda bog‘lovchi o‘rnida qo‘llangan qo‘shimcha? lï, -li qadimda hozirgi va bogʻlovchisi oʻrnida qoʻllanilgan: adïğlï toŋuzlï “ayiq va toʻngʻiz”, begli bodunlï “bek va xalq” (KT).
    
87. 
    “Aṧnuqïna” yuklamasining tarjimasi? Hozirgina ayiruv kichraytiruv yuklamasi
    
88. 
    Ravish ko‘makchilari qatnashgan qatorni toping.
    

Ravish ko‘makchilar. Qadimgi turkiy tilda tašqaru “tashqari”, soŋ
“soʻng”, tapa “tomon”, ötrü “soʻng”, ičrä “ichra”, yoqaru “yuqori”, kisrä
“soʻngra”, qodï “quyi, boʻylab, yoqalab”, kidin “keyin”, otru “qarshi, toʻgʻri” kabi ravish ko‘makchilar qo‘llangan.

89. 
    Ol äki kiṧi bar ärsär, säni tabg‘ačig‘ ölürtäči tirmän-qo‘shma gapning qaysi turiga kiradi?
    

Ol äki kiši bar ärsär, säni tabğačïğ ölürtäči
tirmän - Oʻsha ikki kishi bor boʻlsa, seni - tabgʻachni oʻldirajak, derman. KESIM ERGASH GAPLI QO'SHMA GAP

90. 
    Qadimgi turkiy tilda qo'llanilgan yozuvlar xususida ma'lumot bering. Qadimgi turkiy yodnomalar urxun, uyg‘ur, sug‘d, moniy, brahma, suryoniy yozuvlarida bitilgan. Sug‘d alifbosida 22 harf mavjud edi. Uyg‘ur alifbosida unga bir belgi - <1> harfi orttirilib, 23 harfdan foydalanilgan. Lekin ko‘k turk matnlaridagi harflar soni 38-40 atrofida (ayrim matnlarda bundan ham ortiq)Qadimgi turk xati shu qadar keng yoyilgan ediki, yozuvning ilk o‘choqdari qayerlarda bo‘lgan, degan savol ham tug‘iladi. Bu masalada yozuv, asosan, ko‘k turk xoqonlikdari davrida Yenisey va O‘rxun daryolari tevaragida yoyilib, taraqqiy etgan deb qarash kifoya emas. Bir yog‘i Sibir, Oltoy o‘lkalaridan Markaziy Mo‘guliston (Sharkiy Turkistonga qadar, ikkinchi yog‘i Afg‘onistondan tortib Kaspiy atrofi bo‘ylab Sharqiy Yevropagacha bo‘lgan ulkan hududdan) topilgan va topilayotgan turkiy bitiglar ilk o‘rta asrlarda ushbu zaminda yozuv madaniyatining g‘oyat ravnaq topganidan dalolat bermoqd
    
91. 
    Moniylik yodgorliklarida qo'llanilgan yozuvlarning o'ziga xos xususiyatlari haqida ma'lumot bering. Ushbu alifbo moniychi turklar orasida amal qilgan. Milodiy 247-yili Eronda Moniy boshchiligida yangi diniy oqimga asos solindi va o‘sha kezlardan boshlab Shom (Suriya)ning Palmira shahrida qo‘llanilgan yozuv shakli asosida tuzilgan moniy yozuvi ham amal qila boshladi. Keyinchalik ushbu yozuv moniy dini bilan birga O‘rta va Markaziy Osiyoga ham kirib keldi. Eramizning VIII asrida moniylik uyg‘ur xoqonligining davlat dini sifatida amal qilgan chog‘larda bu yozuv ham turklar orasida keng yoyildi. Moniy mazmunli turkiy yodgorliklar bizgacha ikki - moniy va uyg‘ur yozuvlarida yetib kelgan.
    
92. 
    Ko'kturk yozuvi haqida ma'lumot bering. ko‘k turk matnlaridagi harflar soni 38-40 atrofida (ayrim matnlarda bundan ham ortiq). Ko‘k turk bitiglarida unlilar to‘rt harf yordamida ifoda etilgan: , <ï-i>, , < u-ü>. Muhim belgilaridan biri, unlilar, asosan, birinchi bog‘inda yoziladi, singarmonizm qonuniga ko‘ra keyingi bo‘g‘inda hosil bo‘luvchi unli yozilmaydi.Undoshlarni ifodalovchi harflar uch guruhga bo‘linadi: Yozuvda undoshlarning yo‘g‘on va ingichka variantlarini farqla- maydigan harflar. Bular: z, m, ŋ, p, č, š, ny. Yozuvda undoshlarning fonetik juftini ifodalaydigan harflar: b, b, ğ, g, d, d, y, y, q, k, l, l, n, n, r, r, s, s’, t, t`.Yonma-yon kelgan undoshlarni ifodalaydigan harflar: lt, nt, nč, rt.Ko‘k turk yozuvi qadimgi turkiy tilning fonetik-fonologik, morfo-fonologik xususiyatlariga moslashgan edi. Buni yozuvning turkiy singarmonizm (unlilar uyg‘unligi) qonuniga bo‘ysunganligida yaqqol kuzatish mumkin. Yozuv belgilari so‘zning fonetik-fonologik tabiatini anglatib turadi.
    
93. 
    To'nyuquq yodgorliklari xususida ma'lumot bering. Mazkur yodgorlik ikkinchi turk xoqonligi davrida yashab o‘tgan davlat arbobi va sarkarda To‘nyuquq xotirasiga tiklangan. Bitig muallifi To‘nyuquqning o‘zidir. U. Sertkayaning fikricha, bitig taxminan 732-734-yillar oralig‘ida yozilgan. To‘nyuquq shu kezda 85 yoshda bo‘lgan. Yodgorlik Mo‘g‘ulistondagi Bain Sokto manzilida topilgan. Hozir ham tiklangan joyida turibdi. U 62 satrli bo‘lib, bir-biriga qaratib tiklangan ikki to‘rt qirrali toshga yozilgan.
    
94. 
    To'nyuquq yodgorligida qo'llanilgan yozuv xususida to'xtaling. Yozuvning bu xususiyati ba’zi olimlarni turk runiy bitiglari bir necha alifboda bitilgan degan mulohazaga ham olib kelmoqda. I.Kizlasovning fikricha, ushbu bitiglarda sakkiz xil alifbo amal qilgan. O‘rxun-yenisey yodgorliklari o‘zaro yaqin bo‘lgan ikki xil alifbo - o‘rxun va yenisey xatida. Talas bitiglari esa ularga o‘zakdosh uchinchi alifboda bitilgan.O‘rxun yozuvi turkshunoslik va yozuv tarixiga oid asarlarda «O‘rxun-Yenisey yozuvi», «Yenisey-o‘rxun yozuvi», «Sibir yozuvi», «turkiy run(a) yozuvi», «ko‘k turk yozuvi» deb yuritiladi. Barcha mavjud yozuvlarda bo‘lganidek, O‘rxun-Yenisey yozuvi ham zamoni va makoni bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim shakliy farqlar tufayli o‘rxun, turfon va yenisey variantlariga ega. Bularning eng qadimiysi o‘rxun variantidir. Mazkur yozuv arab yozuvi singari o‘ngdan chapga qarab yozilgan va o‘qilgan fonetik yozuv tizimiga kiradi. Har bir tovush yoki tovushlar birikmasi maxsus harflar bilan ifodalanib, bir-biriga ulanmay, yakka-yakka yozilgan. Ko‘p hollarda (asosan, so‘z boshi va o‘rtasida) unli harflar yozilmagan, tinish belgilar ishlatilmagan. So‘zlar, ba’zan morfema yoki so‘z birikmalarini bir-biridan ajratish uchun ular o‘rtasiga ikki nuqta (:) qo‘yilgan, shartli ravishda u «ayirg‘ich» deb atalgan.
    
95. 
    To'nyuquq yodgorligida qo'llanilgan qo'shimchalar haqida ma'lumot bering.
    
96. 
    Uyg'ur yozuvi xususida ma'lumot bering. Hozir «uyg‘ur yozuvi» nomi bilan atalayotgan qadimgi turkiy alifbo o‘tmish manbalarida bir qancha nom bilan yuritilgan. Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk» asarida uni «turkcha yozuv» deb tilga oladi. Alisher Navoiy maktublarining birida uni «turkcha xat» deb atagan. Manbalarda mazkur yozuv «uyg‘ur xati», «mo‘g‘ul xati» deb ham yuritilgan. Chunonchi, XIII asrda yashab, ijod etgan shoirlardan Puri Bahoi Jomiy she’rlaridan birida uni «uyg‘ur xati» (xatt-i uyg‘uri:), Ibn Arabshoh «Ajoibu-l-makdur fi-navoibi Taymur» otli asarida «uyg‘ur xati», «Fokihatu-l- xulafo» asarida esa «mug‘ul xati» degan. Ushbu yozuv «Hibatu-l-haqoyiq»ning 1480-yili Istanbulda Abdurazzoq baxshi ko‘chirgan nusxasida «mo‘g‘ul xati» deb atalgan
    
97. 
    Uyg'ur yozuvi imlo xususiyatlari. Uyg‘ur alifbosida harflar o‘n sakkizta. Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘atit turk» da uyg‘ur alifbosini keltiradi va har bir shakl ostida arab harflari bilan ularning ma’nosini ham beradi (DLT,1,47). O‘n sakkiz harfli mazkur alifbo transkripsiyada tubandagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: a w x v z q y k δ m n s b č r š t l . Alifboda harflar soni oz bo‘lishiga qaramay, uyg‘ur yozuvining imlo prinsiplari puxta ishlangan edi. Qator harflarga bir emas, bir qancha tovushni ifodalash vazifasi yuklatilgan. Ayniqsa, yozuvning keyingi bosqichi (XI-XV asrlarning yodgorliklarida) ba’zi tovushlarni farqlash maqsadida qo‘shimcha nuqta va ishoratlardan unumli foydalanilgan. Puxta imlo va qo‘shimcha grafik vositalar yozuvning imkoniyatlari keng ekanligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham uyg‘ur xati yuz yilliklar o‘sha turkiy tilning talablarini qondirib keldi. Alifbo tarkibidagi harflarning ko‘p vazifalik xususiyati haqida Mahmud Koshg‘ariy alohida to‘xtalgan. Uning ta’kidlashicha, turkiy tildagi yetti tovush uyg‘ur yozuvida maxsus belgisiga ega emas. Bular: p, ž (sirg‘aluvchi), ğ, g, ŋ hamda arabcha j, f lardir. Ushbu tovushlar yuqorida ko‘rsatilgan harflar vositasida ifoda etilgan yoki ular singari ifodalanib, qo‘shimcha belgilar bilan farqlangan (DLT,1,48). Bundan yozuvda quyidagi tovushlar bir xil harflar orqali ifoda etilganligi ayon bo‘ladi: k-g, x-ğ, č-j-ž, w-f. Sonor ŋ esa yozuvda ikki harf (n+k) bilan berilg. Matnlarda cho‘ziqlikni ifodalash uchun ba’zan harflarni qo‘shaloq yozish holati kuzatiladi. Masalan: oot - o‘t, olov, ööč - o‘ch, qasos, uul - asos, yoo1 - yo‘l, tüüš - tush. Muhim xususiyatlardan yana biri, uyg‘ur xatida unlilar muntazam yoziladi. Mahmud Koshg‘ariy yozuvning bu xususiyatiga to‘xtalib, talaffuzda o‘rni yo‘qligiga qaramay (bunda qisqa unlilar nazarda tutilmoqda fatxa o‘rnida
    
98. 
    Uyg'ur yozuvida bitilgan asarlar. Kunimizgacha yetib kelgan uygu‘r yozuvli yodgorliklarning eng qadimgilari islom davridan ancha burun yaratilgan. Ushbu obidalar o‘sha davr turklari ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy hayotining barcha sohalarini qamraydi. Adabiy, diniy- falsafiy, tarixiy, ilmiy asarlar, huquqiy, rasmiy-diplomatik bitiglar (yorliq, tilxat, guvohnoma va h.k.), xo‘jalik ishlariga oid matnlar, qabrtoshlar, tashrifnoma va boshqalar shular jumlasidandir. Mavjud yodgorliklar ichida, ayniqsa, moniylik, buddizm, nasroniylik muhitida yaratilgan diniy-falsafiy asarlar salmoqli o‘ringa ega. Ularning ko‘pi qo‘shni anatkak (sanskrit), to‘xri (tohar), sug‘d, tavg‘ach (xitoy) tillaridan qadimgi turkiyga o‘girilgan bo‘lib, o‘sha davr turkiy adabiyotida tarjimachilik ham muhim o‘rin egallaganidan d
    
99. 
    Qoraxoniylar davrida yaratilgan asarlar xususida qutadgu bilig, devoni lugati turk
    
100. 
     "Devonu lug'otit-turk" asari haqida ma'lumot bering. Devonu lugʻotit turk“ (arabcha: ديوان لغات الترك; tarjimasi „Turkiy soʻzlar devoni“) — Mahmud Koshgʻariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72).^[1][2] Bu asarda 11-asrning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va Gʻarbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urugʻ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geogr.si, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli maʼlumotlar yozib qoldirilgan. „Devonu lugʻotit turk“ning qoʻlyozmasi 1914-yil Turkiyaning Diyorbakr sh.dan topilgan. 319 sahifali bu qoʻlyozma hozirgi Istanbulda saqlanadi. Bu nusxa „D.t.l.“ yozilganidan salkam 200 yildan keyin, yaʼni Mahmud Koshgʻariyning oʻz qoʻli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy aldamashqiy tomonidan koʻchirilgan.„Devonu lugʻotit turk“ arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy soʻzlarni toʻgʻri talaffuz qilish maqsadida arabcha hara-katlar (harflardagi ost-ust ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib boʻlmas edi. Turkiy tildagi choʻziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq tovushlar uchun Maxmud Koshgʻariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qoʻllaydi yoki soʻz boshidagi choʻziqlikni ikki alif bilan koʻrsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan soʻzlarga 2 xil ishora qoʻyadi: azuqluq, eritmak soʻzlaridagi 3 va R harflari ustiga ham kasra, ham damma ishorasini qoʻygan, demak, bu soʻzlar oʻsha davrda ikki xil talaffuz etilgan: azmqluq — azuqluq, eritmak — erutmak kabi. Arabcha harf bilan koʻrsatish mumkin boʻlmagan turkiy talaffuzni „Devonu lugʻotit turk“da izohlab, taʼriflab oʻtgan. „Devonu lugʻotit turk“da, avvalo, otlar, soʻng feʼllar izohlanadi. Soʻzlar tartibi ularning tarkibidagi harflarning orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga oshirilga "Devonu lug'otit-turk" asari tarkibi.
     
101. 
     "Qutadg'u bilig" asari haqida ma'lumot bering. Qutadgʻu bilig“ („Saodatga yoʻllovchi bilim“) — Yusuf Xos Hojib asari, turkiy adabiyotning nodir namunasi, 1069—70-yillarda yaratilgan. Muallifning asar muqaddimasida xabar beri-shicha, bu kitob oʻz davridayoq keng tarqalib, mashhur boʻlgan. Chin (Shimoliy xitoy)liklar uni „Adab ul-muluk“ („Hukmdorlar odobi“), mochin (Janubiy xitoy)liklar „Oyin ul-mamlakat“ („Hukmdorlik qonun-qoidalari“), Sharqiy xitoyliklar „Ziynat ulumaro“ („Hukmdorlar ziynati“), eronliklar „Shohnoma“i turkiy ("Turkiy „Shohnoma“), baʼzilar „Pandnomai muluk“ („Hukmdorlar pandnomasi“), turonliklar esa „Qutadgʻu bilig“ deb ataganlar. Qutadgʻu bilig“ markaziga 4 masala qoʻyilib, ular 4 obraz vositasida ochib berilgan: birinchisi — adolat boʻlib, u pod-shoh Kuntugʻdi timsolida, ikkinchisi — davlat boʻlib, vazir Oytoʻldi, uchinchisi — aql boʻlib, vazirning oʻgʻli Ugdilmish, toʻrtinchisi — qanoat boʻlib, uning qarindoshi Oʻzgʻur-mish qiyofasida tasvirlanadi. Shunga muvofiq ravishda qoʻyilgan masalalar voqealar rivoji, qahramonlarning oʻzaro suhbati, bahsmunozarasi, savol-javoblari, pandnasihatlari vositasida hal qilinadi. Muallif bahsli masalalar yuzasidan ham axloq-odob, ilm, insoniylik va adolat doirasida fikr yuritadi hamda podshoh va amaldorlardan tortib dehqonu hunarmandgacha — jamiyatdagi barcha toifalarning huquq va burchlari haqida oʻz mulohazalarini bildiradi. Borliq haqidagi bilimlarga toʻxtalgan Yusuf Xos Hojib odam bilishi mumkin boʻlmagan narsa, bilim bilan yechilmaydigan jumboq yoʻq, bilim tufayli osmon sari ham yoʻl ochiladi, deydi; bilish uchun esa tinmasdan oʻrganish lo-zim, deb uqtiradi. Asar muallifining soʻnggi tahriridan oʻtgan va Tavgʻach Bugʻroxonga taqdim etilgan nusxasi nasriy (38 mis-ra) va sheʼriy (77 bayt) muqaddima, kirish boblar (390 bayt), asosiy qism (68 bob, 5896 bayt), xotima (2 qasida va masnaviy bob)dan iborat. Jami 6520 bayt"Qutadg'u bilig" nusxalari. Qutadgʻu bilig“ning 3 qoʻlyozma nusxasi fanga maʼlum: ulardan biri uygʻur yozuvida koʻchirilgan boʻlib (1439, Hirot), Vena Saroy kutubxonasida saqlanadi; arab yozuvida koʻchirilgan 2 nusxadan biri Qohirada (1896-yil shu yerda topilgan), ikkinchisi (1913-yil Namangandan topilgan va 1925-yil Abdurauf Fitrat tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan) Toshkentda, OʻzFA Sharqshunoslik institutida saqlanmoqda.
     
102. 
     O'zbek tili tarixida sifat va son so'z turkumlari Sonlar kimsa yoki narsalarning sanog‘ini, sirasini, chamasini, to‘dasini bildiradi.Eski turkiy tilda “sanoq”ni saqïš deyilgan. Bitiglarda san saqïš atamasi ham uchraydi, bu “son sanog‘i, hisob” ma’nosini bildiradi. Bu so‘z ayrim joy otlari tarkibida hozir ham uchrab qoladi. Turkiy tillar tarixida sanoqning kelib chiqishi kishining o‘zidan boshlangan. To‘g‘rirog‘i, kishi o‘z barmoqlarini sanash orqali sonlarga ot qo‘ygan. E’tibor qaratadigan bo‘lsak, o‘ngacha bo‘lgan sonlarning kelib chiqishi, ularning tub, lug‘aviy anglami kishi barmoqlarining oti, o‘rni yoki holati bilan bog‘lanadi. Masalan, bir soni bosh barmoq (xalq tilida bašmaldaq)qa bog‘lanadi. İkki undan keyingi (bosh barmoqdan keyingi ilk barmoq); üč – qo‘lning eng uchida joylashgani uchun shunday atalgan. Qadimgi turkiy tilda esa sonlarda yasalish bor. Ularning morfem tarkibini tiklash ham mumkin. Masalan: iki ning asli ilki dir (il- ki>ilki>iki. Hozirgi o‘zb.: ikki). Qadimgi turkiyda il – “old” degani. “Poygak” ham il bo‘ladi, antonimi tör dir. İl ning “qutb, tomon” ma’nosi ham bor: il deganda “Sharq” tushuniladi, chunki Sharq qadimgi turklarning o‘y- tushunchasida old tomonda. -ki – tegishlilikni bildiruvchi qo‘shimcha, ilki – “oldindagi, dastlabki, avvalgi” degan ma’noni beradi. Lekin mantiqqa ko‘ra “so‘zlovchi(bir)dan keyingi”dir. Shuning uchun tartibda ikkinchi bo‘lib turadi.
     

Yozma yodgorliklar tilida morfologik usulda sifatlar otlar va fe’llardan yasalgan.

1.