O‘zbek tili tarixi fanidan savolnoma

Otdan sifat yasovchi qo‘shimchalar:-lïq, -lïğ, -lik, -lig / -luq, -luğ, -lük, -lüg affiksi. Huast. da: adaqlïğ – oyoqli, ayïğ qïlïnčlïğ – gunohkor, ağuluğ – og‘uli, zaharlangan, zaharli, äksüklüg – gunohkor, aybdor, nuqsonli, butluğ – butli, oyoqli, küclüg – kuchli; QB da: yarağlïğ -yaroqli, owutluğ – andishali, uqušluğ – zakovatli, biliglig – bilimli, erklig – erkli, erkin, türlüg – turli, har xil, ünlüg – mashhur, taniqli.

“Kitob-i tarjumon-i turkiy”da qayd etilishiga ko‘ra, bu qo‘shimcha “qipchoq tili”da -lu, -lü shaklida qo‘llangan: atlu – otli, ešäklü – eshakli, mallu – molli, tewälü – tuyali, saqallu – soqolli
-sïz, -siz / -suz, -süz affiksi. QB da: yaraqsïz – yaroqsiz, tubsuz – tubsiz; KTT da: atsïz – otsiz, tewäsiz – tuyasiz, ešäksiz – eshaksiz, susïz – suvsiz, malsïz – molsiz, saqalsïz – soqolsiz, etmäksiz – nonsiz.
-qï, -ki affiksi. Otlarga qo‘shilib, tegishlilik, qarashlilik ma’nosidagi sifat yasaydi. MK da: ozaqï bilgälär – burungi donishmandlar, qutqï er – xushmuomala kishi, ewdäki taqağu – uydagi tovuq; AH da: ozaqï masal – qadimgi maqol. Qiyoslang, hozirgi o‘zb.: qïški, yazgi, ertäki, kečki.
Hozirgi o‘zbek tilida ushbu qo‘shimcha fe’llarga qo‘shilib belgi, xususiyatni bildiruvchi sifatlar hosil qiladi: oynaqï, vaysaqï.
-čïl, -čil affiksi. MK da: yamğurčïl yer – yomg‘irchil yer, tüpčil yer – sershamol yer, igčil (ig – “kasal” so‘zidan) – kasalmand.
-saq, -säk affiksi. QB da: bağïrsaq (bağïr – “bag‘ir, yurak” so‘zidan) – mehribon, uluğsaq – ulug‘vor.
-sïğ, -sig affiksi. QB da: qulsïğ – qulsifat, begsig – beksifat,
ersig – javonmard.
2)Fe’ldan sifat yasovchi qo‘shimchalar:
-qïr, -ğïr / -qur, -ğur, -kir, -gir / -kür, -gür affiksi: uyğur (uy –“bir, ittifoq” so‘zidan. Qiyoslang: süt uyïdï ~ süt uwïdï). Hozirgi o‘zb.: tapqïr, čapqïr, učqur, čonqïr (<čoŋqur), keskir, ötkir (<ötkür), sezgir.
-qïn, -ğïn / -qun, -ğun, -kin, -gin / -kün, -gün affiksi. Hozirgi o‘zb.: turğun, uyğun (uy – “bir, yagona” so‘zidan), jošqïn, xārğïn. Sifatlarda daraja ham bor. Qadimgi turk yozma adabiy tilida qiyosiy daraja -raq, -räk affiksini qo‘shish yo‘li bilan hosil qilinadi. Masalan, QB da: örüräk (yuqoriroq), yaruqraq (yorug‘roq).
Orttirma darajani bildiruvchi “juda” ma’nosida edi~eδi so‘zi qo‘llaniladi. Masalan, “Qutadg‘u bilig”da: Eδi kečki söz- ol masalda kelir. – Bu ta’birda keladigan juda eski so‘zdir (QB.107). Eδi yaqšï aymïš azïğlïğ kür er. – Juda yaxshi aytibdi oziqli, jasur kishi (QB.279).
Yodgorliklarda belgining ortiqligi yoki kamligini bildiruvchi vositalar ham bor. Belgining ortiqligi so‘zning birinchi bo‘g‘iniga [p] tovushini qo‘shib, uni takrorlash yo‘li bilan hosil qilingan. Masalan, “O‘g‘uzxoqon” dostonida: ap- aq, qïp-qïzïl, qap-qara

103. 
     O'zbek tili tarixida olmosh so'z turkumi. Olmoshlar biror so‘z o‘rnida almashib qo‘llanadi yoki biror narsa yo kimsani ko‘rsatish, belgilash, so‘rash uchun xizmat qiladi. Gaplarda, ayniqsa yozma nutqda, bir so‘zni ikki bor qaytarishdan qutilish, matn uslubini silliqlash istagida ishlatiladi. Olmosh so‘zining lug‘aviy ma’nosi “almashgan” degani.Kishilik olmoshlari kishilarning oti o‘rnida almashib qo‘llanadi. Kishi so‘zlovchi (men, biz), tinglovchi (sen, siz) yoki o‘zga kishi (u, ular) bo‘ladi. So‘zlovchi birligini bildiruvchi olmosh (kishilik olmoshi) ko‘k turk bitiglarida bän~ben, uyg‘ur, moniy yozuvli yodgorliklarda män~men yoki min dir. So‘zlovchi ko‘pligini bildiruvchi olmosh – biz.Bir tinglovchini bildiruvchi olmosh – sän~sen, sin, ko‘p tinglovchini bildiruvchi olmosh esa – siz yoki sizlär.O‘zga kishini bildiruvchi – ol, o‘zga kimsalarni bildirganda esa olar~ular~anlar shaklida qo‘llaniladi.Yozma yodgorliklarda käntü va öz olmoshlari juft holda qo‘llanilib kelishi mumkin, bunda “o‘z o‘zim” degan ma’noni beradi.
     
104. 
     O'zbek tili tarixida ravish so'z turkumi. Ravishlar ish-harakatning belgisini, belgining belgisini anglatadi. Ular ish-harakat va holatning qay holda, qay ravishda bajarilayotganligini bildiradi. Yozma yodgorliklar tilida ham ravishlar holat, o‘rin-payt, maqsad, miqdor-daraja ma’nolarini bildiradi.Morfologik usulda ravishlar quyidagi qo‘shimchalar bilan yasalgan:-la, -lä affiksi. MK da: tünlä keldim – tunda keldim; Bir tilkü terisin ikilä soymas. – Bir tulki terisini ikki bor shilinmaydi.-ča, -čä affiksi. Ko‘k turk bitiglarida: Äkinti kün kälti, örtčä qïzïp kälti. – Ikkinchi kun keldi, yong‘inday qizib keldi (Ton.40). QB da: tiläkčä – tilagancha, keräkčä – keragicha, kezikčä – navbat bilan.-dï, -di / -tï, -ti affiksi: tükäti – tugallik bilan, butkul, ädgüti– yaxshilab, arïtï – pokizalik bilan. Yodgorliklarda -raq, -räk qo‘shimchasi ravishlardagi qiyosiy darajani ta’minlagan. Orttirma daraja ked~keδ, eŋ singari so‘zlar yordamida ifoda etilgan
     
105. 
     O'zbek tili tarixida shart mayli. Qadimgi turkiy tilda shart ko‘rsatkichi -sar, -sär shaklida bo‘lgan. So‘zlovchi birligi va ko‘pligi, tinglovchi birligi va ko‘pligining shart ko‘rsatkichi ham o‘zga ko‘rsatkichi (-sar, - sär) kabi ifoda etilavergan, lekin ma’noda farq bor. Shartning kimga yoki nimaga tegishliligini egadan anglash mumkin. Masalan, ko‘k turk bitiglarida: Ïraq ersär, yablaq ağï birür, yağuq ersär, edgü ağï birür. – Yiroq bo‘lsa, yomon ipaklik berur, yaqin bo‘lsa, yaxshi ipaklik berur. Turkiy yodgorliklar tilida shart ma’nosi -sa, -sä qo‘shim- chasi bilan birga maxsus usullar vositasida ham ifoda etilgan. “Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”da uning bir necha usuli keltiriladi. Biri -ğaš, -gäš / -qaš, -käš qo‘shimchasidir. Turkcha biy alğaš, čïqqaš, kelgäš deyiladikim, “bek olganda, chiqqanda, kelganda” demakdir. Bu o‘rinda turkman tilida biy turdïjaq tarzida qo‘llanadikim, “bek turganda” demakdir
     
106. 
     O'zbek tili tarixida zamon xususida va fe'lning vazifa shakllari.Eski o'zbek tilining sintaktik qurilishi.