O„zbek tilini o„qitish metodikasi (kognitiv-pragmatik yondashuv asosida)

Qo„shtirnoq. Qo„shtirnoq quyidagi o„rinlarda qo„llaniladi:

1. ko„chirma gaplar qo„shtirnoqqa olinadi: ―Bugun otajonlarimizga, to‗g‗rirog‗i, har kim o‗z otasiga maktub yozadi‖, – dedi ona tili o‗qituvchimiz hayajonlanib.

   
   

2. iqtibos(sitata, ko„chirma)lar qo„shtirnoqqa olinadi: ―Tilga ixtiyorsiz – elga e‘tiborsiz‖ (A.Navoiy) ekanligini har birimiz yurakdan his etishimiz juda muhim.

   
   

3. badiiy asar, gazeta, jurnal, musiqa asarlari, spektakl va rasm nomlari, ilmiy to„plamlar nomi qo„shtirnoqqa olinadi. Masalan, Qo‗lida Sa‘diyning ‖Guliston‖i bor, ‖Sharq-u g‗arb devoni‖din o‗qir menga she‘r. (E.Vohdov)

   
   

4. muassasa, tashkilot, xo„jalik, korxona, zavod, fabrika, mehmonxona va h.k.larning nomlari qo„shtirnoq ichida yoziladi. Masalan, ‖O‗zbekiston‖ nashriyoti, ‖Bahor‖ ansambli

   
   

5. transportlarning markasini bildirgan so„zlar, o„simliklarning turini, mahsulotlar nomini ifodalovchi leksik birliklar qo„shtirnoqqa olinadi. Masalan, ―Neksiya‖, ―Damas‖, ―Kaptiva‖, ―Spark‖ kabi avtomobillar O‗zbekistonda ishlab chiqariladi.; ―Golden‖ olma navi yurtimizga Janubiy Amerikadan keltirilgan.; ―Kichkintoy‖ bo‗tqasini, odatda, bolalar sevib iste‘mol qilishadi.

   
   

6. gapda kinoya qilingan so„z yoki jumla qo„shtirnoqqa olinadi:

   
   

Voy, buncha ―ochilib ketibsiz?‖
Shuningdek, tinish belgilari qo„shaloq holatda ham qo„llaniladi^*:
Nahotki, yerimiz chappa aylansa!? (She‟rdan); Bechora qushcha!..
Ona tili ta‟limi natijasida o„quvchilar egallagan bilim, malaka va ko„nikmalar uch parametrli standart ko„rsatkichlar asosida tekshiriladi va aniqlanadi. Bular – 1. O„qish texnikasi. 2. O„zgalar fikrini va matn mazmunini anglash malakasi. 3. Fikrni yozma shaklda bayon etish

• Tinish belgilarining qo„shaloq holatda qo„llanilishi bilan ularning yonma-yon kelishini farqlash lozim. Masalan, ko„chirma gaplar tarkibida yoki sitatali gaplarda qo„shtirnoq va vergul yoki tire yonma-yon keladi: ―Seni faqat boyliklaring-chun Sevgan farzand bo‗lsam kechirma aslo,‖–deb yozgan edi Abdulla Oripov ―Men nechun sevaman O‗zbekistonni‖ she‘rida.

  
  

348
malakasi. Ijtimoiy buyurtmani o„zida mujassamlashtirgan har uchala parametr ham o„quvchidan kommunikativ savodxonlikni talab etadi. Har uchala parametr talablari punktuatsion belgilar ta‟limi bilan kesishadi, ya‟ni tinish belgilariga oid bilimlarning o„zlashtirilishini taqozo etadi.

5. sinf ona tili mashg„ulotlarida “Biz tinish belgilarimiz” nomli quyidagi topishmoqlar to„plamidan foydalanish mumkin:

   
   

Fikrlarning shohbekati o‗zimdirman, Har darak gap oxirida hozirdirman. Boshqa fikr boshlanajak mendan keyin, Belgilarga asos o‗zim, boshman deyin.
Har bir bosh harf yonimdagi bir soqchidir, Qaysi bola buni bilsa, ko‗p yaxshidir.
Tinch ohangda gap desangiz men bordirman, Nutqingizga hammadan ko‗p men yordirman.
(nuqta)
Kirish so‗z-u undalmaning mensiz ishi bitmaydi.
Qo‗shma gap ham yordam so‗rab yonginamdan ketmaydi. So‗zlarning ham, gaplarning ham orasida yuraman, Chegarani ochish uchun bitta o‗zim turaman.
Xizmatlarim bir-bir aytib tanishtirsam o‗zimni, Maqtanishga yo‗ymang aslo mening aytgan so‗zimni. Xizmatlarda turaverib bukr bo‗lib qolgan belim, Shaklimgamas, ishimga ―Balli‖ deydi ona-elim.
(vergul)
Bizlar egiz uch nuqta, Bizdek qo‗sh qanot yo‗q-da. Gar kelib qolsak bizlar, Gapning davomi uy-da.
Tushib qolsa jumlalar, Xizmatda xo‗p nuqtalar.