O„zbek tilini o„qitish metodikasi (kognitiv-pragmatik yondashuv asosida)

Til–dil kаliti

№	Til so„zi bilаn bоg„liq ibоrаlаr	mа‟nоsi tеng kеlgаn so„z
1	til biriktirmоq	kеlishmоq
2	tili bоrmаdi	аytоlmаdi
3	tilgа kеlmоq, tilgа kirmоq, tili chiqmоq	gаpirmоq
4	tilgа оlmоq	аytmоq
5	til dеgаn bir qаrich, tili bir qulоch, tili uzun	mаqtаnchоq
6	tili bоrаdi	аytаdi
7	tilgа tushmоq	tаnilmоq
8	tilini tishlаmоq	аfsuslаnmоq
9	tilini qisiq qilmоq	gаpirtirmаslik
10	tilini qismоq	gаpirmаslik
11	tili qichimоq	аytgisi kеlmоq
12	tilini qichitmоq	аytishgа mаjbur etmоq
13	tili qisiq	muttаhаm
14	til tеkizmоq	(u hаqidа) gаpirmоq
15	tiligа erk bеrmоq	(bеmаlоl) gаpirmоq

163

Yurak yonmog„i kerak

№	Yurak so„zi bilаn bоg„liq ibоrаlаr	mа‟nоsi tеng kеlgаn so„z
1	yurаgi аchishmоq	kuyinmоq
2	yurаgi bеtlаmоq, yurаgi dоv bеrmоq	kirishmоq
3	yurаgi bеtlаmаslik, yurаgi dоv bеrmаslik	kirishа оlmаslik
4	yurаgi bo‗shаmоq, yurаgini bo‗shаtmоq	(ruhаn) еngillаshmоq
5	yurаgigа vаhimа sоlmоq	qo„rqitmоq
6	yurаgigа qil sig‗mаslik	hеch nаrsа yoqmаslik
7	yurаgigа o‗tirmаslik	yoqtirmаslik
8	yurаgigа sig‗ish	(nimа bilаndir) shug„ullаnish
9	yurаgigа tugmоq	mo„ljаllаmоq
10	yurаgigа qo‗l sоlmоq	bilmоqchi bo„lmоq
11	yurаgigа g‗ulg‗ulа sоlmоq	хаvоtirlаntirmоq
12	yurаgigа g‗ulg‗ulа tushmоq	хаvоtirlаnmоq
13	yurаgigа tеgmоq	rаnjimоq
14	yurаgigа tеgmоq	zеrikmоq
15	yurаgini ko‗tаrmоq	ruhlаntirmоq

Yer elni bоqаr

№	Yer so„zi bilаn bоg„liq ibоrаlаr	mа‟nоsi tеng kеlgаn so„z
1	yеrgа qаrаmоq	uyalmоq
2	yеr bilаn bittа bo‗lmоq, yеr bilаn yaksоn bo‗lmоq, yеrgа kirgudеk bo‗lmоq	shаrmаndа bo„lmоq
3	yеr bilаn оsmоnchа, оsmоn-u yеrchа	(kаttа) fаrqli
4	yеrgа kirgizib yubоrmоq, yеr yorilib yеrgа kirgizgudеk	(qаttiq) uyaltirmоq
5	yеrgа kirsа, qulоg‗idаn, ko‗kkа chiqsа,оyog‗idаn tоrtmоq	(bаribir)tоpmоq
6	yеrgа ursа, ko‗kkа sаpchiydigаn	(o„tа) sho„х
7	yеrgа ursа, ko‗kkа sаchrаmоq	sho„хlik qilmоq

164

8	yеrgа qаrаtmоq	uyaltirmоq
9	yеr-u ko‗kkа ishоnmаslik	(judа) аsrаsh
10	yеr-u ko‗kdаn tоpmаslik	tоpоlmаslik
11	yеr tаgidа ilоn qimirlаsа, bilаdigаn	(judа) sеzgir
12	yеr оstidаn (qаrаmоq)	sеzdirmаy (yashiriqchа)
13	yеr tishlаmоq	o„ldirilmоq
14	yеr tishlаtmоq	o„ldirtirmоq
15	yеr bo‗lmоq	uyaltirilmоq

Pеshоnаgа tаqdirni insоnning o„zi bitаdi

	Peshona so„zi bilаn bоg„liq ibоrаlаr	mа‟nоsi tеng kеlgаn so„z
1	pеshоnаgа yozilgаn, pеshоnаdа bоri	tаqdir
2	pеshоnаsi sho‗r	bахtsiz
3	pеshоnаsi qоrа	bеbахt
4	pеshоnаsi yarqirаgаn	bахtli
5	pеshоnа tеri	Hаlоl mеhnаt
6	pеshоnа tеri to‗kmоq	(hаlоl) ishlаmоq
7	pеshоnаsi tоr	ziqnа
8	pеshоnаsidаn ko‗rmоq	ko„nikmоq
9	pеshоnаsigа yozilgаn	(kimligi, qаndаy-ligi) mа‟lum
10	pеshоnаsi yo‗nilgаn, pеshоnаsi qirib оlingаn	оmаdsiz
11	pеshоnаgа tushgаni	tаqdir
12	pеshоnаsi tirishgаn	nоrоzi
13	pеshоnаsini tоshgа urmоq	(tаqdiridаn) nоrоzi bo„lmоq
14	pеshоnаsi chirigаn	(аzаldаn) bахtsiz
15	pеshоnаsigа chiziq tоrtilmоq	qаrimоq

Bu vositalar til hodisalarini tushunishga, ona tilidan egallangan nazariy bilimlarni mustahkamlashga, uni amaliy ko„nikmaga aylantirishga yaqindan yordam beradi. Ayniqsa, tasviriy san‟at namunalari, o„quv filmlari, diafilmlar va diapozitivlar o„quvchilarning o„g„zaki va yozma nutqini rivojlantirishda muhim vosita sanaladi. Ha,

165
Konfutsiy aytganidek: “Aytsang, unutaman, ko„rsatsang, eslab qolaman, anglab yetib o„zim bajaraman.”
Ko„rsatmali vositalardan barcha turdagi darslarda va darsning barcha bosqichlarida unumli foydalansa bo„ladi. O„quv materialini mustahkamlash va takrorlash jarayonida ko„proq reproduktiv xarakterdagi ko„rsatmali qurollardan foydalansak, yangi bilimlar berishda izlanuvchanlikni talab qiladigan ko„rsatmali vositalar ishga solinadi. Demak, ko„rsatmalilik tamoyilini amalga oshirish orqali o„quvchilarning qayta xotiralashga asoslangan faoliyatini ham, qisman izlanuvchanlik faoliyatini ham, ijodiy faoliyatini ham uyushtirish mumkin.
Biroq, ko„rsatmali vositalardan me‟yorida va o„rinli foydalanish lozim.
Ona tili o„qitishda bolalarning yosh hamda o„quv imkoniyatlarini hisobga olish tamoyili. Ta‟lim jarayonida o„quvchilarning yoshi va shaxsiy xususiyatlari hamda o„quv imkoniyatlarini hisobga olish didaktikaning eng muhim tamoyillaridan biri bo„lib, u ona tili o„qitish samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tamoyilga amal qilmay turib, til hodisalarini puxta va ongli o„zlashtirishga erishib bo„lmaydi.
Ma‟lumki, ona tilining izchil kursini o„rganish, asosan, o„rta maktab yoshi – o„smirlik davriga to„g„ri keladi. Bu yoshda o„quvchilarda topshiriqni o„z vaqtida aniq va yaxshi bajarishga harakat rivojlanadi. O„smirlik davrida qayta xotirlashga oid topshiriqlar bilan bir qatorda ijodiy topshiriqlarni bajarishga ishtiyoq kuchayadi. Agar boshlang„ich sinfda o„quvchilar ko„proq ko„rgan yoki kuzatgan narsalari haqida fikr yuritsalar, keyinchalik ularda shaxsan kuzatmagan, ko„rmagan, ammo boshqalardan eshitgan voqea- hodisalarni o„zlaridan qo„shib uni bayon qilishga urinadilar. O„quvchilar bu yoshda rasmda aks ettirilgan voqealar haqida fikr yuritish bilan cheklanmay, rasmda ko„zga tashlanmayotgan, ammo mavzuga bevosita aloqador bo„lgan fikrlarni ham qo„shib, uni bayon eta oladilar. Kichik yoshdagi o„quvchilarda ijodiy fikr ko„proq aniq voqea-hodisalar natijasida hosil bo„lsa, o„smirlik davriga o„tgan sari bu xususiyat o„z ko„lami jihatidan kengayadi; bola idrok qilgan narsalarni tushunib, anglab olishga intiladi; u narsa va hodisalarni tahlil qiladi; o„zaro taqqoslaydi, ularning muhim o„xshash va farqli belgilarini izlaydi hamda hukm chiqaradi.
166
Ona tili darslarida o„smirlarning real o„quv imkoniyati hisobga olingan taqdirdagina ta‟lim jarayoni samarali kechadi. Til materiali o„quvchi layoqatiga muvofiq kelgan taqdirda u faollik ko„rsatishi mumkin. Shuning uchun o„qituvchi har bir o„quvchining shaxsiy qobiliyati(uquvi, kompetentligi)ni aniqlash va ta‟lim jarayonida uni hisobga olishi zarur. Chunki “Tafakkurni rivojlantirish uchun yodlashdan ko„ra ko„proq mulohaza yuritish zarur.” (R.Dekart)
Ma‟lumki, o„quvchilarning o„zlashtirish darajasi, bilim saviyasi, qiziqish va layoqati, mustaqil ishlay olishi bir-biridan farq qiladi. O„zlashtirish darajasi yuqori bo„lgan, ijodiy fikrlay oladigan o„quvchi rasm asosida insho yozishi kerak bo„lganda nafaqat rasmda ko„rayotgan narsalarini, balki o„zining hayotiy taassurotlarini qo„shib insho yoza oladi. O„zlashtirish darajasi va fikrlash qobiliyati bo„sh bo„lgan, til sezgirligi talab darajasida bo„lmagan o„quvchi xuddi shu inshoda hatto rasmda ko„rayotganlarini ham to„laligicha bayon qilib bera olmaydi. Demak, o„quvchilarda o„quv imkoniyati har xil bo„lib, bu ularning bilish faoliyatiga ta‟sir etmay iloji yo„q.
O„quvchilarning o„quv imkoniyati bir qator ichki va tashqi asoslarga ega.
O„quv imkoniyatining ichki asoslariga o„quvchilarda nutq malakalarining shakllanganlik darajasi, fikrlash va esda saqlab qolish qobiliyati, tafakkur usullarini bilishi va uni zarur o„rinlarda to„g„ri ishga sola olishi, tez o„qish va yozish malakalarining mavjudligi, til materiallarini o„rganishga munosabati kabilarni kiritish mumkin.
Tashqi omillarga ona tili ta‟limining mazmuni, o„quvchilarning til muhiti (uyda ham, maktabda ham o„zbek tilida so„zlashadigan o„quvchilarning o„quv imkoniyati turli tilda so„zlasha oladigan o„quvchilarning o„quv imkoniyatidan farq qiladi), ularga qo„yilgan yagona imloviy va nutqiy talab, o„qituvchining nutqi, maktabning moddiy texnikaviy ta‟minoti kabilar kiradi.
Ona tili darslarida o„quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlari hamda real o„quv imkoniyatlarini hisobga olish tamoyiliga qat‟iy amal qilish quyidagi afzalliklarga ega:
1.O„qituvchi tomonidan tanlanadigan o„quv topshiriqlarini o„quvchilarning o„zlashtirish darajasiga muvofiqlashtirish imkoniyati vujudga keladi. O„qituvchi o„quv imkoniyatidan kelib chiqqan holda darslik va qo„shimcha o„quv materiallaridan foydalanadi.
167

2. O„quv imkoniyatini aniqlash ona tili o„qitishning shakl, metod va usullarini to„g„ri belgilashga, maqsadga muvofiq keladigan dars turini tanlashga imkon beradi.

   
   

3. O„quv imkoniyatini bilish tabaqalashtirilgan ta‟lim(“har kim kuchiga yarasha, har kim layoqati darajasida”)dan foydalanish imkoniyatini beradi. Chunki har bir o„quvchining o„quv imkoniyatini bilmasdan turib, o„quv topshiriqlarini tabaqalashtirish mumkin emas. Bolaning o„quv imkoniyatiga mos tushadigan topshiriq esa uni bajarishga bo„lgan qiziqishini kuchaytiradi; bilishga bo„lgan ishonchni orttiradi; sinfdagi barcha o„quvchilarning deyarli bir vaqtda topshiriqni bajarishlariga shart-sharoit yaratadi.

   
   

4. O„quv imkoniyatini hisobga olish ona tili darslarida bolani tarbiyalash va rivojlantirishga shart-sharoit yaratadi. Imkoniyatga muvofiq keladigan topshiriq shaxsiy-ruhiy xususiyatlar: iroda, qobiliyat, xotira, ijodiy xayol kabilarni tarbiyalaydi. Ona tili darslarini o„quvchilarning imkoniyatlari doirasida tashkil etish ularning o„z kuchlaridan unumli foydalanishlarini ta‟minlaydi.