O‘zbek tilining sohada qo‘llanishi” fanidan O‘quv-uslubiy majmua urganch – 2023

So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari
I.Omonimlar (shakldosh so‘zlar): aytilishi va yozilishi bir xil, ammo ma’nosi har xil
bo‘lgan so‘zlardir: tut (daraxt) – tut (tutmoq), og‘iz (odamning og‘zi) – og‘iz (mol suti), ot (hayvon) – ot (ism) – ot (otmoq) – ot (so‘z turkumi).
ESLATMA: 1. Har xil turkum doirasidagi omonim so‘zlarga grammatik shakllar
(qo‘shimchalar) qo‘shilsa, omonimlik yo‘qoladi.
Mas.: qo‘y (hayvon) + ni – qo‘yni,
qo‘y (qo‘ymoq) + di – qo‘ydi (omonimlik yo‘qoldi ).
2.Bir xil turkum doirasidagi omonim so‘zlarga qo‘shimchalar qo‘shilsa, omonimlik saqlanadi. Mas.: chop (yugurmoq) + di – chopdi,
chop (kesmoq) + di – chopdi ( omonimlik saqlandi ).
yoz (fasl) + da – yozda,
yoz (yozmoq) + di – yozdi,
yoz (yoymoq) + di – yozdi ( birinchi so‘zda omonimlik yo‘qoldi, ikkinchi va uchinchi so‘zda omonimlik saqlandi ).
II.Sinonimlar ( ma’nodosh so‘zlar): Aytilishi va yozilishi har xil, ammo ma’nosi bir biriga yaqin so‘zlar. Mas.: yuz, bet, aft, bashara, turq, chehra, oraz, ruxsor; osmon, samo, falak, ko‘k; yer, zamin.
Bir ma’no atrofida uyushgan so‘zlar sinonimik qatorni tashkil qiladi. Sinonimik qatorda betaraf (asosiy, bosh,) so‘z yoki dominanta bo‘ladi. Betaraf so‘z ijobiy ham, salbiy ham ma`no ifodalamaydi, boshqalarga nisbatan ko‘p ishlatiladi, barcha uslublarda ishlatila oladi. Yuqoridagi sinonimik qatorda yuz, osmon, yer betaraf so‘zlardir.
ESLATMA: 1. Bir so‘z sinonimik qatordagi har bir so‘z bilan alohida antonimlik hosil qilishi mumkin. Mas.: mard, jasur, botir, dovyurak, qo‘rqmas – qo‘rqoq.
2. Ko‘p ma`noli so‘z har bir ma`nosi bilan alohida sinonimik qator hosil
qilishi mumkin. Mas.: tez – jadal,
tez (odam) – jizzaki,
tez (kunlar) – yaqin.
3. Ma’nodosh so‘zlar bir-biridan muayyan uslubga xoslanishi va emotsional-ekspressiv bo‘yog‘iga ko‘ra farqlanadi. Masalan, yuz, bet, aft, bashara, turq, chehra, jamol, oraz, uzor, ruxsor ma’nodoshlik qatorida yuz so‘zi biron-bir uslubga xoslanmagan, bet, aft, bashara, turq so‘zlarida esa salbiy bo‘yoq darajalangan holda o‘z ifodasini topgan, ko‘proq so‘zlashuv uslubida ishlatiladi; chehra, jamol so‘zlarida ijobiy
bo‘yoq mavjud bo‘lib, ular, asosan, badiiy uslubga xoslangan; oraz, uzor, ruxsor so‘zlari esa eskirgan va ko‘proq kitobiy uslub doirasida qo‘llanadi.
4. Ma’nodosh so‘zlarning uslubiy imkoniyatlari juda katta bo‘lib, ular nutqning jozibali, ta’sirli va aniq bo‘lishiga ko‘maklashadi.