O’zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri prof. B. Umurqulov

uzluksizlik va innovatsiya. Til hodisalari evolyutsiyasi davomiylik bilan tavsiflanadi. Har qanday elementni almashtirish uchun (va o'zgaruvchan tizimda o'zgarishning o'zi bir elementni boshqasiga almashtirishga qisqartiriladi), ma'lum darajada bir xil bo'lishi kerak. Ammo har bir birlikning o'ziga xos xususiyati bor, shuning uchun u o'rinbosar birlikka teng bo'lishi mumkin emas. Ushbu ikki xususiyat - o'ziga xoslik va o'ziga xoslik ichidagi farq - tizimning rivojlanishi uchun zarur bo'lib chiqadi. Bunday parallel birliklar tarixan uzoq vaqt mavjud bo'lishi mumkin (masalan, variantlar, sinonimlar shaklida). Demak, o‘zgarish til taraqqiyotining ichki omillaridan biridir. Aynan shu kabi ma’lumotlar talabalar tomonidan saralab olinadi. Tilning leksik taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillar tadqiqiga bag’ishlangan ilmiy ishlarni ko’rib chiqishadi va xulosalarini bayon etishadi.
	Mavzu:	Lug‘aviy birliklarning qo‘llanish doirasiga ko‘ra guruhlanishi: iste’mol doirasi chegaralangan va keng iste’mol qatlami.		2	0,4
	Vazifa:	Tilning leksik qatlamlari haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish. (og’zaki savol javob)
	Ko’rsatma:	Ushbu mavzu yuzasidan foydalanish mumkin bo’lgan adabiyotlar ro’yxati talabaga taklif etiladi: Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent, 2005. Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: “Фан”, 1981. 11-16-бетлар. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. - Toshkent: “Universitet”. 2006.  Носиров Ш. Шевага оид сўзлар ҳақида. // Тил ва адабиёт таълими. №2, 1996. 58-бет.  Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent: “Talqin”. 2005. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. –Toshkent: “Universitet”. 2006.  Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: “Фан”, 1981.  Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. – Тошкент, 1985. 14-бет. Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: “Фан”. 1981. Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Тошкент: “Ўқитувчи”. 1980. Турсунов У,. Мухторов А,. Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Тошкент: “Ўзбекистон”. 1992. Султонов М. Тилшуносликнинг ноадабий қатламларида сленг сўзлар. // Тил ва адабиёт таълими. №3.
	Mavzu:	Leksemaning semanlik tabiati: leksema, semema va sema.
	Vazifa:	Leksemaning semantik tarkibi haqidagi bilimlarni kengaytirish borasida og’zaki savol javob qilinadi.		2	0,4
	Ko’rsatma:	Talabalar bilan ushbu mavzu yuzasidan Leksemaning semantik tabiati; leksema va semema, leksemaning shakl va ma’no tuziiishi, leksema va so'z, leksema mazmuni, leksema va semema suhbat o’tkaziladi va quyidagicha savollarga savol va topshiriqlarga javoblar topiladi: 1. Leksema va so‘z temiinlarming izohlang. 2. Lug'aviy ma’no va uning tarkibi deganda nimani tushunasiz? 3. Leksema va semema terminlarini izohlang. 4. Sema nima? Semema nima? MisoJlar keltiring. 5. Leksemaning shakl va ma’no tuzilishi degatida nimam tushunasiz? 6. Semantika qanday soha?
	Mavzu:	Terminlarning monosemantik xarakteri.		2	0,4
	Vazifa:	Terminologiya sohasiga oid materiallarni o‘zlashtirish
	Ko’rsatma:	Bu mustaqil ta’lim jarayoni jahon terminologiya tizimini ko’zdan kechirish, undagi eng qimmatli lingvistik qarashlarni tanqidiy o’rganish. O’tmishning eng yaxshi lingvistik an’analari asosida terminologiya sohasini rivojlantirish muayyan sabablar bilan bog’liqligi: a) terminologiya sohasi yutuqlariga nisbatan bo’lgan lingvistik munosabatga barham berilganligi; b) termin, terminologiya, terminografiyaga ijodiy yondashish vujudga kelganligi; v) hozirgi zamon terminologiyasining ko’pgina hal qilinmagan muammolarini o’rganish uchun o’tmish terminologiyasi yutuqlarini tanqidiy nuqtai-nazardan ko’zdan kechirish zarurligi amaliy jihatdan isbotlanganligini qamrab olishi kerak. Bundan tashqari talabalar o’zbek terminologiyasi fan sifatida rivojlanishida nazariy va amaliy tadqiqotlar. Termin – atama-so’z termin, terminologiya - maxsus so’zlar – atamashunoslik – terminologik tizim tushunchalarining farqlarini tushunishlari kerak.
	Mavzu:	Dunyo tillari tavsifi va tillar tasnifi		2	0,4
	Vazifa:	Og’zaki savol-javob
	Ko’rsatma:	Talalbalar tomonidan darslik va o‘quv qo‘llanmalardagi dunyo tillari va ularning tasniflari haqidagi mavzular bilan yaqindan tanishgan holda, boblari bo’yicha suhbat quriladi va savol-javob qilinadi. Ya’ni: Dunyo tillari - yer yuzida hozirgi yashayotgan va qad. yashab oʻtgan xalqlarning tillari. J. t. umumiy soni turli manbalarda 2500 dan 5000 va undan ortiq deb koʻrsatiladi (bularning aniq sonini belgilash juda murakkab, chunki tillar oʻrtasidagi va bir tilning dialektlari orasidagi farqlar nihoyatda shartlidir). J. t. ichida keng tarqalganlari (soʻzlashuvchilar soniga koʻra) quyidagilar: xitoy, ingliz, rus, ispan, hind va urdu, indonez, arab, bengal, portugal, yapon, nemis, fransuz, italyan, panjob, telugu, koreys, maratxa, tamil, ukrain va b. Qardoshligiga koʻra J. t. tillar oiyaasita birlashadi. Bulardan eng keng tarqalgani hind-eepona tillari oilasiga mansub tillardir. Mazkur tillar taraqqiyoti tarixida qad. hind davri — vedalar, sanskrit tili, oʻrta hind davri— pali va prakriti tili, soʻnggi hind davri — hozirgi hind va unga yaqin boʻlgan urdu, bengal, maratha, panjob, gujorat, oriy sindxi, nepal, singal va b. alohida ajralib turadi. Eron tillari genetik jihatdan hind tillariga eng yaqin tillar hisoblanadi. Bular orasida qad. eron tili — kad. fors, ovasta, skif tillari; oʻrta eron — oʻrta fors (pahlaviy), parfiya, sugʻd, xorazm va b.; soʻnggi eron — fors, pushtu (afgʻon), kurd, osetin, pomir, tojik va b. tillar alohida ajratib koʻrsatiladi. Bu tillar vakillari mil. av. 3-ming yillikda Gʻarbiy Osiyo va Shim. Qora dengiz va Kaspiy boʻyi hududlariga tarqay boshlaydi. Qad. hind tilidagi matnlarning dastlabkilari mil. av. 1-ming yillikda yozilgan boʻlib, prakriti tillari ulardan rivojlanib, ajralib chiqqan, oʻz navbatida bu tillardan soʻnggi hind tillari — hind, urdu, bengal, maratha, panjob, rajastxon, gujorat, oriy va b. tillar vujudga kelgan. Mil. av. 1-ming yillikdan boshlab Yevropada hind-yevropa tillarining gʻarbiy guruhiga mansub tillardagi yozuv yodgorliklar maʼlum. Bular ulik italiy tillar boʻlib, lotin, falisiy, osk, umbars va b. shu guruhga mansub. Lotin tilining mahalliy turidan roman tillari tarkib topadi: bular — ispan, portugal, fransuz, katalon, provansal, italyan, sardin, reto-ro-man, rumin, moldovan va b. tillardir. Kelt tillari ham italiy tillariga yaqin turadi va hind-yevropa tillari oilasining alohida guruhini tashkil etadi. Buning tarkibiga hozirgi breton, val (uels-breton), irland, shotland, gel, mena, shuningdek, ulik galla va kornuel (korn) tillari kiradi. Qad. hind-yevropa tillari oilasi guruhiga german tillari ham kiradi. Xoz. german tillari quyidagi guruhchalarga boʻlinadi: 1) shim. german (yoki Skandinaviya) guruhchasi. Buning tarkibiga shved, norveg , dan, island va fareriya tillari kiradi; 2) gʻarbiy german guruhchasi. Buning tarkibiga ingliz, nemis, niderland (golland), friz, idish va afrika tillari kiradi. Sobiq sharqiy german guruhchasiga kirgan tillar (got va b.) ulik tilga aylangan. Hind-yevropa tillari oilasiga kiruvchi baltlar va slavyan tillari guruhlari bir-biriga yaqin turadi. Boltik, tillari tarkibiga hozirgi latish, litva, shuningdek, ulikpruss va b. tillar kiradi. Slavyan tillari guruhida: sharqiy slavyan — rus, ukrain va belorus; gʻarbiy slavyan — polyak, chex, slovak, lujitsa va ulik polab tillari; jan. slavyan tillari guruhida esa serb-xorvat, Sloveniya, bolgar, makedon, shuningdek, eski slavyan tillari bor. Grek, arman va alban tillari hind-yevropa tillari oilasining alohida guruhini tashkil etadi. Xet tili, tohar tili, frigiy, frakiy, illiriy va b. tillar koʻhna hind-yevropa tillaridan hisoblanadi kabi ma’lumotlarini talabalar qamrab olmog’I darkor. (og’zaki savol javob)
	Umumiy				6

Tuzuvchi: F.f.f.d. (Phd) Xolova M.A