O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari

O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari
“Tarixi salotini Mang‘itiya”
“Tarixi salotini Mang‘itiya” (“Mang‘it sultonlarining tarixi”) asari buxorolik mashhur tarixchi olim va shoir Mirzo Abduazim Somiy Bо‘stoniy (1838/39-1914 yildan keyin) qalamiga mansubdir.
Bо‘lg‘usi tarixchi boshlang‘ich ma’lumotni ona yurti Bо‘ston qishlog‘ida, Buxoroning shimolida, undan 40 km narida olgan, sо‘ngra Buxoro madrasalaridan birida о‘qigan, dastlab viloyat hukmdorlari qо‘lida kotib, amir Muzaffar taxtga о‘tirgandan keyin uning shaxsiy kotibi, munshiysi bо‘lib xizmat qilgan. Amir Abdulahad hukmronligi (1885-1910 yy.)ning sо‘nggida 1898 yoki 1899 yilda podshohlikka qarshi fikrlari uchun saroydan chetlatilib, umrining oxirini nochorlikda kechirgan. Somiy bir necha adabiy va tarixiy asar yozib qoldirgan. “Mir’ot ul-hayol” (“Xayol kо‘zgusi”), “Insho”, “Tuhfayi shohiy” (“Podshohning tuhfa”), “Tarixi salotini Mang‘itiya” shular jumlasidandir. Bularning ichida tarix ilmi uchun eng muhimi sо‘nggi ikki asardir.
1900-1902 yillar orasida yozilgan “Tuhfayi shohiy” va 1907 yili yozib tamomlangan “Tarixi salotini Mang‘itiya” bir davr, Buxoro xonligining amir Muzaffar davridagi tarixga bag‘ishlangan. Biroq ular ma’lum darajada bir-biridan farq qiladi. Masalan, “Tuhfayi shohiy” tо‘laroq, lekin oliy hukmdorni kо‘klarga kо‘tarib maqtash, panegrik ruhida bitilgan.
“Tarixi salotini Mang‘itiya” esa nisbatan xolisona yozilgan. Asarning ilmiy ahamiyati shundaki, unda Buxoro amirligining О‘rta Osiyoning Rossiya tarafidan bosib olinishi arafasidagi iqtisodiy va siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro-Rossiya munosabatlari birmuncha keng yoritilgan. Kitobning qо‘lyozma nusxalari kо‘p. Uning О‘zbekistonlik olima L.M.Yepifanova tomonidan qilingan ruscha tarjimasi, sо‘zboshi va zarur izohlari bilan birga, 1962 yili, Moskvada chop etilgan.
O’zbek xonliklari iqtisodiy va siyosiy tarixining tarixshunoslik va manbashunoslik masalalari
“Тарихи Салимий”
“Тарихи Салимий” (“Салимийнинг тарихи”) асари муаллифи Х1Х асрнинг иккинчи ярми ва ХХ асрнинг биринчи чорагида ўтган Мирза Салимбек бўлиб, унинг тўла исми Мирза Салимбек ибн Муҳаммад Раҳимдир. Олим 1850/51 йиллари Бухоройи шарифда бадавлат ва нуфузли хонадонда таваллуд топган.
Мирза Салимбек 1871 йили Наҳрпой (Норпой) ва Зиёвуддин ҳокимига котиб бўлиб ишга киради, лекин олти ойдан кейин амир Музаффарнинг фармойиши билан Тошкентга рус маъмурларининг хатти-ҳаракати ва айниқса Бухоро хусусида тутган сиёсатини кузатиб борувчи қилиб юборилди.
Мирза Салимбек Тошкентга чойфуруш қиёфасида келди ва бу ерда 12 ймл истиқомат қилди. 1880-1883 йиллари у амир ҳузурида, 1884-1885 йиллари Туркистон генерал-губернатори ҳузурида Бухоро вакили бўлиб хизмат қилди. 1885 йили Мирза Салимбек Сомжин туманига амлакдор қилиб тайинланди. Шундан кейин унинг мартабаси йил сайин ортиб борди. 1881-1893 йиллари Бухоро шаҳрининг миршаби, 1893-1920 йиллари Яккабоғ, Нурота, Бойсун, Шеробод, Шаҳрисабз, Чоржўй вилоятларининг ҳокими ва бош закотчи вазифаларида турди. 1920 йилги инқилобдан кейин Мирза Салимбек шўро ташкилотларида, Бухорода ташкил этилган «Анжумани тарих» («Тарихшунослар жамиятида»)да хизмат қилди. Мирза Салимбекнинг вафот этган йили маълум эмас.
Тарихчилар учун энг муҳими унинг сўнгги асари «Тарихи Салимий»дир. Н.Норқуловнинг фикрига қараганда, ХХ асрининг 20- йилларида ёзилган. Унинг бош қисми, Чингизхондан то амир Музаффар давригача бўлган тарих умумлаштирувчи характерга эга. Асарнинг 1860-1920 йиллар воқеаларини ўз ичига олган катта қисми бутунлай янги бўлиб, муаллифнинг ўзи бу воқеаларнинг гувоҳи бўлган.
Асарда амир Музаффар даврида Ҳисор, Кўлоб, Балжуан, Қоратегин ва Дарвозда бўлиб ўтган исёнлар, Бухоро-Қўқон ва Бухоро-Россия муносабатлари, шунингдек, Бухоро амирлигининг Х1Х асрнинг иккинчи ярмидаги умумий аҳволи ва маъмурий тузилиши ҳақида қимматли маълумотлар бор.