O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Nomi
Hisoblash tartibi
Bir xodimga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi	Mahsulot (ish, xizmat) hajmi mu- Xodmlarning o‘rtacha soni
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi	Mahsulot (ish, xizmat) hajmi mu- Ishchilaming o'rtacha soni
Bir kunlik mehnat unumi	Mahsulot (ish, xizmat) hajmi mu- Jami ishlangan ish kunlari
Bir soatlik mehnat unumi	Mahsulot (ish, xizmat) hajmi mu- Jami ishlangan ish soatlari

7.2-jadval


Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlari

2. 
   jadvaldagi hisoblash tartiblarini quyidagi misol yordamida ko‘rib chiqamiz.
   
3. 
   jadval
   

Bir xodimga, bir ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi va uning o‘zgarishiga ta'sir etuvchi omillar tahlili

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yii	Hisobot yili	Farqi (+;-)	0‘sish darajasi
A	1	2	3	4
1. Mahsulot hajmi korxona ulgurji bahosida, ming so‘m	15-428000	18650000	3222000	120,9

2. Sanoat ishlab chiqarish xodimlari soni, kishi	1914	1760	-154	91,9
a) Shu jumladan; ishchilar	1560	1450	-110	92,9
3. Jami ishlangan ish kunlari, ming kishi - kuni	430.6	366.0	-64,6	85,0
4. Jami ishlangan ish soatlari, ming kishi - soat	3014,2	2635,2	-379,0	87,4
5. Bir sanoat ishlab chiqarish xodimiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi, ming so‘m (1/2)	8060,6	10596,5	2535,9	31,5
6. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi, ming so‘m (1/2 a))	9889,7	12862,0	2972,3	30,0
7. Bir soatda ishlab chiqa- rilgan mahsulot, so‘m (1/4)	5118,4	7077,3	1958,9	38,2
8. Bir kishi kunida ishlab chiqarilgan mahsulot haj- mi, so‘m(l/3)	35,8	50,9	15,1	42,1

3. 
   jadval ma'lumotlaridan shuni xulosa qilish mumkinki, korxonada ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflovchi ko‘rsatkich mehnat unumining o‘zgarishi quyidagicha bo‘lgan; bir xodimga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi o*tgan yilga nisbatan 31,5 foizga oshgan, miqdor jihatdan esa 2535,9 ming so‘mga ko‘paygan. Qolgan ko‘rsatkichlar ham ijobiy o‘zgarishlarga ega bo‘lgan.
   

Iqtisodiy tahlilda o‘zgarishlarga ta'sir etgan omillar ham alohida o‘rganiladi.
Mehnat unumdorligining o‘zgarishiga ta'sir etuvchi omillami quyidagi uchta guruhga ajratish mumkin.

1. 
   Moddiy - texnik va texnologik.
   
2. 
   Tashkiliy - iqtisodiy.
   
3. 
   Ijtimoiy - ruhiy.
   

Moddiy-texnik va texnologik omillar ishlab chiqarishda samarador texnika va zamonaviy texnologik uskunalardan, shuning- dek axborotlar texnologiyasidan, yangi xom-ashyo va materiallardan foydalanishni tavsiflaydi. Ular ko‘proq mahsulotning hajmiga, sifatiga hamda mehnat va ashyoviy sarflariga ta'sir etadi.
Tashkiliy-iqtisodiy omillarga boshqaruvning, mehnat va butun ishlab chiqarishni tashkil etishning samarali va zamonaviy tizimini qo‘llash usullari kiradi.
Ijtimoiy-ruhiy omillarga - xodimlaming sifat tasnifini tavsif- lovchi (malakasi, mehnat faolligi, majburiyati va xizmat vazifasiga ma'sulligi, sohibkorligi) jihatlarini faollashtirish masalalari kiradi.
Yuqorida tarkiblangan barcha omillar o‘zaro bog'liq va aloqadorlikdadir. Shu sababli ular tahlilda kompleks holda o‘rganiladi.
Mehnat unumdorligi va uning o‘zgarishiga ta'sir etuvchi omillami o‘rganishda bir ishlovchiga va bir ishchiga to‘g‘ri keladigan unumdorlik ko‘rsatkichlariga alohida ahamiyat beriladi. Bir xodimga to‘g‘ri keladigan mehnat unumining o‘zgarishiga ishchilaming jami ishlovchilar tarkibidagi salmog‘ining o‘zgarishi va bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining o‘zgarishi ta'sir etadi. Bir ishchining mehnat unumining o‘zgarishiga esa bir ishchi tomonidan o‘rtacha yillik ishlangan ish kunlarining o‘zgarishi, ish kuni davomiyligining o‘zgarishi hamda bir soatlik mehnat unumining o'zgarishini ta'sir etadi.
Tahlilda har omilning natijaviy ko‘rsatkichga ta'sir darajalari hisoblab topiladi va ulaming o‘zgarish ta'siri baholanadi.

4. 
   Asosiy vositalar va ulardan samarali
   foydalanishning tahlili
   

Asosiy vositalar ishlab chiqarish faoliyatida uzoq yillar qatnashadigan, o‘z boshlang‘ich qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar tarkibiga yoki moliyaviy natijalar hisobidan qoplanadi- gan xarajat obyektlariga o‘zining belgilangan xizmat muddati davomida bo‘lingan tartibda o‘tkazadigan hamda jismoniy shaklini o‘zgartirmaydigan mehnat qurollaridir. Shuningdek, asosiy vosita- lar korxonaga mulkiy jihatdan tegishli, kelgusida iqtisodiy naf keltirishi kutilayotgan hamda xizmat muddati uzoq vaqtni tashkil etadigan aktivlar jumlasiga kiradi.
Korxonada asosiy vositalami quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflash mumkin.

1. 
   Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga qarab:
   

• 
  aktiv asosiy vositalar;
  
• 
  passiv asosiy vositalar.
  

2. 
   Tarmoq bo‘ysunuviga qarab:
   

• 
  sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari;
  
• 
  boshqa tarmoq asosiy vositalari;
  
• 
  noishlab chiqarish asosiy vositalari.
  

3. 
   Foydalanishiga qarab:
   

• 
  foydalanishdagi asosiy vositalar;
  
• 
  foydalanishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar
  

4. 
   Turi bo‘yicha:
   

• 
  binolar, inshoatlar, uzatish moslamalari, mashina va uskuna- lar, transport vositalari, asbob-uskunalar, xo'jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar.
  

5. 
   Mulkiy egaligiga qarab:
   

• 
  o‘ziga tegishli asosiy vositalar;
  
• 
  ijaraga olingan asosiy vositalar.
  

Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma'lumotlar 3 - shakl “Asosiy vositalar harakati to‘g‘risida hisobot” shaklidan olinadi. Ushbu tasnif tahlil maqsadlari uchun foydalaniladi.
Asosiy vositalami o‘rganishda ulaming texnik holat va harakat ko‘rsatkiehlariga muhim ahamiyat beriladi.
Asosiy vositalaming holat ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi:

• 
  asosiy vositalaming yaroqlilik darajasi;
  
• 
  asosiy vositalaming eskirish darajasi.
  

Yaroqlilik darajasi asosiy vositalaming qoldiq qiymatini ulaming boshlang‘ich qiymatiga boTish'orqali;
Eskirish darajasi asosiy vositalaming eskirish qiymatini ulaming boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi.
Yaroqlilik va eskirish koeffisentlari yig‘indisi koeffisentda 1 ga, foizda 100 teng bo‘ladi.
Asosiy vositalaming holat ko‘rsatkichlariga qarab ulaming texnik holatiga baho beriladi va ulami tartiblash bo‘yicha boshqa- ruv qarorlari qa'bul qilinadi.
Asosiy vositalaming holatini o‘rganishda korxona amortizat- siya siyosatiga, asosiy vositalaming ma'naviy eskirganlik daraja- siga, foydalanishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar holatiga muhim e'tibor qaratiladi.
Asosiy vositalaming holat ko‘rsatkichlarini ulaming har bir turi va jami bo‘yicha o‘rganiladi. Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma'lumotlar 1-shakl «Buxgalteriya balansi» va 3 - shakl «Asosiy vositalaming harakati to‘g‘risida hisobot” shakllaridan olinadi.

3. 
   jadval