O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Bu yerda
q_x va qo - i- ko‘rinishdagi mahsulotlaming mos ravishda hisobot va bazis davrlardagi ishlab chiqarishning miqdor hajmi;
r0 - i- ko‘rinishdagi mahsulotlaming bazis davrdagi narxi.
Bizning misolimizda (3.8-jadval) haqiqatdagi yalpi mahsulotlar chiqarishning o‘sishi quyidagiga teng:




Ym

1060-970
970

X100 = 9,3%

Agar u turli qiymatli baholashni e'tiborga olmay aniqlansa, u holda o'sishning orttirma ko‘rsatkichini olamiz:



1154-970
970

x 100 = 19%

2. 
   jadval
   

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi

	0‘tgan davr			Hisobot davr				Hisobot davri uchun bazis davr narxlarida ishlab chiqarish hajmi
	Miq- dor, dona	narx, so‘m	summa, ming so‘m		Miq- dor, dona	nar x, so m	Summa, ming so‘m		miqdor, dona	narxi, so‘m	Summa, ming so‘m
A	10 000	27,25	272,5		12 000	30	360		12000	27,25	327
B	5000	37,50	187,5		6000	39	234		6000	37,50	225
v	20000	25,50	510,0		20000	28	560		20000	25,50	510
vab.
Jami		-	970,0				1154,0				1060,0

Korxonaning faoliyat ko‘lamidagi o‘zgarishlar tufayli ko‘plab ko‘rsatkichlar o‘zaro taqqoslanmas bo‘lishi mumkni. Misol uchun, agar hisobot yili mahsulot ishlab chiqarish xarajati summasini bazis davrdagi mazkur ko‘rsatkich (£qobn + ao) bilan taqqoslasak, u holda ushbu ko‘rsatkichlaming farqlanishi nafaqat mahsulotlar tannarxi darajasini o'zgarishi bilan, balki hajmidagi mahsulot ishlab chiqarish
miqdori o‘zgarishlari bilan ham shartlangan bo‘ladi. Xarajatlarni taqqoslanuvchan ko‘rinishga olib kelish uchun hajmli omillar ta'sirini xolislantirish zarur. Buning uchun bazis davr xarajatlarining o‘zgaruvchan summasi hisobot davrida haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmiga qayta hisoblash va shundan so‘ng buni hisobot davr xarajatlari summasi bilan taqqoslash zarur (3.9-jadval):

2. 
   jadval Hajm omilining va korxonaning xarajat summasiga ta'sirini neytrallash
   

Mahsulot- lar turi	Mahsulotlar birligiga vaqtinchalik xarajatlar, ming so‘m		Hisobot davrida haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi, dona.	Hisobot davri haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmiga vaqtinchalik xarajatlar summasi, mln so‘m.
	bo	bi	4i	qi b0	qi bi
A	25	22	12000	300	264
B	33	30	6000	198	180
Jami	-	-	-	498	444

Doimiy xarajat summasi: o‘tgan davr - 300 mln so‘m.; hisobot davri - 320 mln so‘m.
(444+320/498+300) x 100 = 95,7%
Bu yerda:
b - i- ko‘rinishdagi mahsulotlar birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar;
a - mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘lmagan, lekin tadqiq davri uchun mahsulot ishlab chiqarishga tegishli doimiy xarajatlar.
Sifat omili ta'sirini xolislantirish uchun mahsulotlar hajmi miqdorini mos ravishda standart sifat ko‘rsatkichiga nisbatan qayta hisob-kitob qilinadi yoki standart sifatga keltiriladi. Misol uchun - standart sut yog‘liligi holatini mahsulot hajmini o‘zgarishiga ta'siri (3.10-jadval).
3.10 -jadval Sut sifatining uni ishlab chiqarish hajmi va tannarxiga ta'sirini neytrallash

Ko‘rsatkichlar	0‘tgan davr	Hisobot davri	0‘tgan davrga nisbatan hisobot davrida, %
Sut ishlab chiqarish xarajatlari, ming so^4m.	15 000	19 800	132
Sut yog'liligi, %	3,5	3,3	94,3
Bazis yog‘lilik, %	3,4	3,4	100
Sut ishlab chiqarish hajmi, s:	€l
• haqiqatdagi yoglilik bo‘yicha	25 000	30 000	120
• bazis yog'lilik bo‘yicha	25 735	29 117	113,1
1 s sut tannarxi, so‘m.: • haqiqatdagi yog‘lilik bo‘yicha	600	660	110
• bazis yog‘lilik bo‘yicha	583	680	116,6

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, sut yog‘liligini hisobga olgan holda hisoblangan ko‘rsatkichlar sifat omilini xolislantirishsiz aniqlangan ko‘rsatkichlardan jiddiy farq qiladi: sut ishlab chiqarish hajmi yog‘lilik hisobga olinmagan holdagisi o‘tgan yildan 20 % yuqori, bazis yog‘lilikka qayta hisoblashda -13,1 % ga. Uning yog‘liligi hisobga olinmay haqiqatdagi sut tannarxi 660 so‘mni tashkil etadi, bazis yog‘lilikka qayta hisoblashda - 680 so‘m. Birinchi holatda u 10 % ga , ikkinchisida - 16,6% ga oshdi. Demak, sifat ko‘rsatkichi asosida turli sifatdagi bir xil mahsulotlami to‘g‘ri taqqoslash va o‘rganish imkoniyati bo‘lar ekan.
Iqtisodiy tahlilda mahsulotlarning jami mahsulot hajmi tarkibidagi salmog‘i yoki strukturasini o'zgarishi ham mazkur ko‘rsatldchlami o‘zaro taqqoslashda ayrim noaniqliklami keltirib chiqaradi. Shuning uchun taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlami bir xil strukturaga keltirish uchun, haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi bazis davr strukturasiga qayta hisoblanishi zarur.

11. 
    jadval Mahsulot ishlab chiqarish hajmi va strukturasi
    

, Mahsulollar turi	Baho, so‘m	Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, dona. I		Mahsulotning egaDagan salmog'i, %		Mahsulot ishlab chiqarish hajmi, ming so‘m.				Farqi (+;-)
		Biznes reja	HisoboS yili	Bi^zn^ces reja	HisoboS yili	Biznes reja	Qayta hisoblangan mahsulot	' HisoboS yili
1	2	3	4	5	6	6	7	8	9
	Po	Qo	Qi	So	Si	QoPo	SQ^oSyiOO	QiPo	8-7
A	30	5000	5300	22,3	22,6	150000	156813,6	159000	2186,4
B	20	7800	7940	34,8	33.8	156000	163142,4	158800	-4342,4
S	15	9600	1)200	42,9	43.5	144000	150836,4	153000	2163,6
	X	22400	23440	100	100	450000	470792,4	470800	7,6

Bu yerda:
qp - mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmi;
S - umumiy ishlab chiqarishda i ko‘rinishdagi mahsulotlaming solishtirma salmog‘i;
p, - i ko‘rinishdagi mahsulotlar narxi.
Keltirilgan misolda (3.11-jadval) ishlab chiqarish strukturasi o‘zgardi va uning ta'sirida A va S mahsulotlar ulushi ortdi, B mahsulot esa kamaydi, natijada mahsulot ishlab chiqarish hajmi qiymat ifodasida 7,6 ming so‘mga ortdi. Bu korxonaning faoliyatining yanada obyektiv bahosi, chunki mehnat sig‘imi bo‘yicha uchchala mahsulot ham bir xil.
Iqtisodiy tahlilda ko‘rsatldchlami taqqoslash uchun turli usullardan foydalaniladi. Misol uchun, mutlaq kattalik o‘miga o‘rtacha yoki nisbiy kattaliklami qo‘llab qator hollarda ko‘rsat- kichlaming taqqoslanuvchanligiga erishish mumkin. Korxona- laming ishlab chiqarish bazasini hisobga olmasdan mahsulot ishlab chiqarish hajmi, foyda summasi va b. mutloq ko‘rsatkichlami qiyoslash mumkin emas. Lekin, mutloq kattaliklar o‘miga nisbiy, misol uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot, aktivlaming ming so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda summasi va shu kabilar. Ushbu holda bunday taqqoslash butunlay to‘g‘ri sanaladi.
Iqtisodiy tahlilda ko‘rsattdchlaming taqqoslanuvchanligini ta'minlash uchun tuzatish koeffisientlari ham keng qo‘llaniladi qo‘llaniladi. Xususan, ko‘rsatkichlaming metodik nomutanosibligiga nisbatan e'tiborli bo‘lish lozim. U nafaqat taqqoslash natijalarini, balki umuman voqelik ma'nosini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Misol uchun, fond qaytimi asosiy vositalaming jami summasi bo‘yicha, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy vositalar bo‘yicha yoki faqat ulaming aktiv qismi bo‘yicha hisoblanishi mumkin. Shuning uchun, xulosalar to‘g‘riligini ta'minlash uchun ulami hisoblash metodikasi bo‘yicha ko‘rsatkichlar bir xilligiga erishish lozim.
Ko‘rsatkichlami taqqoslashda ulaming taqqoslanuvchanlik bo‘yicha tabiiy-iqlim sharoitarini ta'minlash juda muhim. Xususan bu qishloq xo‘jaligi uchun juda dolzarb masala sanaladi. Korxonalaming turli tabiiy-iqtisodiy zonalarda bo‘lishi mahsulot etishtirishga, vaqtinchalik va doimiy xarajatlar darajasiga, mahsulotlar mehnat sig‘imi va boshqalarga jiddiy ta'sir ko‘rsatadi. Shu omil bo‘yicha ko‘rsaddchlaming taqqoslanuvchanligini ta'minlash uchun iqlimiy va hududiy xususiyatlar bilan shartlangan ko‘rsatkichlaming o‘sish ulushi ajratiladi, keyin esa ulaming ta'siri etiladi.
Ayrim ko‘rsatkichlarning mavsumiy tavsifga e'tibor qaratish zarur. Misol uchun, tovar zaxiralari mavsumgacha jamlanadi, qishki davr uchun ozuqa zaxiralari yaratiladi, korxonaning ishchan faolligi davrida kapital aylanuvchanlik koeffisienti o‘sadi va shu kabilar.
Ayrim hollarda ko‘rsatkichlaming taqqoslanuvchan emasligi korxonaning hisob siyosatidagi o‘zgarishlari bilan ham kelib chiqishi mumkin. Xususan, amaldagi me'yoriy hujjatlar bir ma'noga ega ko‘rsatkichlami turli usullar bilan shakllantirish mumkinligiga yo‘l qo‘yadi. Misol uchun, asosiy vositalarga eskirish hamda nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashning turli metod va usullarining mavjudligi; iste'mol qilingan ishlab chiqarish zaxiralarini baholash ftetodini o‘zgartirish (NIFO, FIFO, LIFO) va boshqalar,
Xulosa qilib aytganda ko‘rsatkichlami taqqoslanuvchan shakl- ga keltirishning asosiy usullari qiymat, hajm, sifat va struktura omillarning ta'sirini ulami yagona bazisga keltirish yo‘li bilan xolislantirish, shuningdek, foydalanish o‘rtacha va nisbiy kattalik, tuzatish koeffisientlari, qayta baholash metodlaridan foydalanish va shu kabilar hisoblanadi.

3.