O‘zbekisòÎn respublikàsi îliy và O‘RÒÀ ÌÀÕsus òÀ’LIÌ VÀzirligi o‘RÒÀ ÌÀÕsus, KÀsb-hunàR ÒÀ’LIÌI ÌÀRKÀZI
Download 1.47 Mb. Pdf ko'rish
|
algebra va matematik analiz asoslari 2 qism i bob
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ì à s h q l à r 1.116.
- 2. cosa = m ko‘rinishdàgi eng sîddà tånglàmà. Àrkkîsinus.
- Ì à s h q l à r 1.121.
- 3. tga = m và ctga = m ko‘rinishdàgi eng sîddà tånglàmàlàr. Àrktàngåns và àrkkîtàngåns.
- M à s h q l à r 1.127.
- 4. Òånglàmàlàrni yechishning àsîsiy usullàri.
I.40-rasm. 57 b) (3) munîsàbàtgà ko‘rà 1 1
9 arcsin
arcsin - = . Y e c h i m : 1 1
9 arcsin
2 , arcsin
2 , k k Z k k Z - + p Î È p + + p Î yoki 1 1 9 ( 1)
arcsin ,
k k k Z + a = - + p Î ekànligi kålib chiqàdi. Ì à s h q l à r 1.116. Òånglàmàlàrni yeching và gràfik yordàmidà tushun- tiring:
1) sinx = -0,5; 2) sinx = -0,75; 3) sinx = 0,2; 4) 7 8 sin x = ; 5) 2 2 sin x = ; 6) 3
3 2 sin x + = ; 7) 5 sinx - 7 = 0; 8) 6 sinx - 2 = 0. 1.117. Òånglàmàlàrni yeching: 1) 4 sin
2 x - 1 = 0; 2) -2 sin 2
3) 3 sin
2 x - 4sinx - 0,75 = 0; 4)
2 3 sin
2 sin 0
x - = . 1.118. Qiymàtini tîping: 1)
2 2 arcsin æ ö - ç ÷ è ø ; 2)
2 2 arcsin æ ö ç ÷ è ø ; 3) arcsin0,5. 1.119. Hisîblàng: 1) arcsin(sin30°); 2) (
12 arcsin sin p ;
4) arcsin(sin10). 1.120. arcsina quyidàgi qiymàtlàrni qàbul qilà îlàdimi? 1)
p 3 ; 2) -3p; 3) - p 6 ; 4) p 4 ; 5) - p 4 ; 6) 3 ; 7) -p; 8) 4 5 .
Kîîrdinàtàli àylànàdà îlingàn hàr qàysi B(a) nuqtàning Y | m | > 1 X 1
O -1 | m | = 1 -m Y X A(0) x = -1 O x = 1 C D(p) Y X O B 2 (-a 0 ) | m | < 1 B 1 (a 0 )
D(p) à) b) d) I.41-rasm. m 58 àbssissàsi õ = cosa gà tång. Shungà ko‘rà bårilgàn m bo‘yichà cosa = m tånglàmàni yechish nuqtàning õ = m àbssissàsi bo‘yichà ungà mîs a = a 0 yoy kàttàligini tîpishdàn ibîràt. Uch hîlni qàràymiz: 1 - h î l . |m| > 1 dà õ = m vårtikàl to‘g‘ri chiziq àylànàni kåsmàydi (I.41-a ràsm). Bu hîldà tånglàmà yechimgà egà emàs. Ìàsàlàn, cosa = 2,8 tånglàmà yechimgà egà emàs, chunki
2 - h î l . Àgàr |m| = 1 bo‘lsà, to‘g‘ri chiziq àylànàga fàqàt bir nuqtàdà, ya’ni yo À(1; 0) nuqtàdà, yoki D(-1; 0) nuqtàdà urinàdi (I.41-b ràsm). À nuqtàning àylànà bo‘yichà kîîrdinàtàsi a = 2pk, kÎZ. Shungà ko‘rà cosa = 1 ning yechimi a = 2pk, kÎZ sînlàr to‘plàmi bo‘làdi. D(-1; 0) = D(p + 2pk) ekàni e’tibîrgà îlinsà, cosa = -1 ning yechimi a = p + 2pk sonlar to‘plami bo‘làdi. 3 - h î l . |m| < 1 bo‘lsà, õ = m to‘g‘ri chiziq àylànàni ikki nuq- tàdà kåsàdi (I.41-d ràsm). Ulàrdàn biri B 1 (a 0 ) nuqtà 0 £ a 0 £ p
yuqîri yarim àylànàdà jîylàshàdi. a 0 sîn m sînning àrkkîsinusi dåyilàdi và a 0 = arccosm îrqàli bålgilànàdi. Òà’rifgà ko‘rà cosa
=
=
m và 0 £ arccosm £ p bo‘làdi. Shu kàbi B 2 (-a
0 ) nuqtà uchun: cos(-a 0 ) = cosa
0 = m. Bundàn -a 0
0 = -arccosm. Dåmàk, |m| < 1, kÎZ dà cosa = m tånglàmàning yechimi {arccosm + 2pk, kÎZ}È È{-arccosm + 2pk, kÎZ} sînlàrto‘plàmlàri birlàshmàsi bo‘làdi. Uni {±arccosm + 2pk, kÎZ} (1) yoki
±arccosm + 2pk, kÎZ (2) ko‘rinishdà hàm yozish mumkin. I.42-ràsmdàn, ÎY o‘qigà nisbàtàn simmåtrik jîylàshgàn B 1 (arccosm) = B 1 (a) và B 2 (arccos(-m)) = B 2 (p - a) nuqtàlàr bo‘yichà a = arccosm và p - a = arccos(-m) bo‘lishini àniqlàymiz. Undàn: arccos(-m) = p - arccosm (3) hîsil qilinàdi, bundà 0 £ a £ p. 1 - m i s î l . 3 2
tånglàmàni yechàmiz. Y e c h i s h . 3 2
6 cos
cos p p = - = bo‘làdi. Dåmàk, 3 2 x = to‘g‘ri chiziq kîîrdinàtàli àylànàni 1 1
2 6 arccos B B p = nuqtàdà và àbssissàlàr o‘qigà nisbàtàn B 1 gà simmåtrik jîylàshgàn 59 2 2 3 2 6 arccos B B p - = - nuqtàdà kåsàdi. Yechim B 1 nuqtà bo‘yichà p p 6 2 + Î k k Z ,
sînlàr to‘plàmi và B 2 nuqtà bo‘yichà k k Z 6 2 , p - + p Î sînlàr to‘plàmi birlàshmàsi bo‘làdi: 3 2
cos ;
2 ,
k k Z p a = + p Î È 6 2 , k k Z p È - + p Î yoki k k Z 6 2 , p a = ± + p Î .
2 - m i s î l . ( )
arccos - 1 2 ni hisîblàng. Y e c h i s h . (3) fîrmulàgà ko‘rà, quyidàgini tîpàmiz: 2 1
2 2 3 3 arccos
arccos p p - = p -
= p - = . 3 - m i s î l . 3 7 cos x = - tånglàmàni yeching. Y e c h i s h . 3 7 arccos 2 , x k k Z = ±
- + p
Î gà egàmiz. (3) gà ko‘rà x k k Z 3 7 arccos 2 , = ± p - + p
Î bo‘làdi. 4 - m i s î l .
1 3 cos = tånglàmàni y = cosx funksiya gràfigi yordàmidà yeching. Y e c h i s h . Àyni bir XOY kîîrdinàtàlàr siståmàsidà y = cosx và
1 3
Bu gràfiklàr chåksiz ko‘p nuqtàlàrdà kåsishàdi. y = cosx funksiya dàvri 2p bo‘lgàn dàvriy funksiya bo‘lgàni uchun bårilgàn Y X -1 1 O p 2 3 2 p p 2 p - -p 3 2 p - 1 x 2
cos
=
1 3
Y X O m -m B 2 (p - a) I.42-rasm. B 1 (a) 60 tånglàmàning [-p; p] kåsmàdàgi bàrchà yechimlàrini tîpish và qîlgàn yechimlàrni shu yechimlàr îrqàli àniqlàsh mumkin. [-p; p] îràliqdà y = cosx funksiya gràfigi 1 3
bilàn ikkità kåsishish nuqtàsigà egà. Kåsishish nuqtàlàrining 1 1 3 arccos ,
x = -
2 1 3 arccos x = àbssissàlàri bårilgàn tånglàmàning [-p; p] dàgi bàrchà yechimlàridir. Shu sàbàbli bàrchà yechimlàr quyidàgichà àniqlànàdi: 1 3
2 ,
x k k Z = ±
+ p Î .
5 - m i s î l . arccos(cos53°) ni tîping. Y e c h i s h . arccos(cosm) = m, (0 £ m £ p) àyniyatdàn fîy- dàlànàmiz. 53 180 53 p = o và
53 180
0 p
< p bo‘lgàni uchun bu àyniyatgà ko‘rà
53 53 180 180 arccos(cos 53 ) arccos cos p p
= o . Ì à s h q l à r 1.121. Òånglàmàni y = cosx funksiya gràfigi yordàmidà yeching: 1) cosx = 0; 2) cosx = 0,5; 3)
2 9 cos x = - ; 4) 2 2 cos x = - ; 5) cosx = 2,4; 6) 2 cos 3 0
= .
1)
2 2 arccos - ; 2) arccos(-0,5); 3) arccos(cos30°); 4) arccos(cos(-30°)); 5) arccos(sin30°); 6) arccos(cos2); 7) arccos(cos(-2)); 8) arccos(sin2)); 9) arccos(sin(-2)); 10) arccos(cos88); 11) arccos(sin86). 1.123. Òångliklàrning to‘g‘riligini tåkshiring: 1) arccosx = -arcsinx; 2) -arccosx = p + arccosx. 1.124. Ifîdàning qiymàtini tîping: 1) 3 3 2 2 cos arccos arcsin
æ ö - ç ÷ è ø ; 2) 3 1 2 2 sin arccos arcsin æ
+ ç ÷ è ø . 1.125. Òånglàmàni yeching: 1) cos
2 x - 3 = 0; 2)
2 2 cos 2 x æ ö = -
ç ÷ è ø ; 3) 6cos 2
4) 3cos
2 x - 5 = 0; 5) 2cos 2
1 = 0; 6) 4cos 2
1 = 0. 61 1.126. Òånglàmàni yeching: 1) cos
2 x - 2cosx = 0; 2) 2cos
2 x - cosx = 0; 3) 2cos
2 x - cosx - 1 = 0; 4) 2cos
2 x - 3cosx + 1 = 0. 3. tga = m và ctga = m ko‘rinishdàgi eng sîddà tånglàmàlàr. Àrktàngåns và àrkkîtàngåns. Kîîrdinàtàli àylànàning hàr bir B(a) nuqtàsi Dåkàrt kîîrdinàtàlàr siståmàsidàgi birîr B (õ, y) nuqtà bilàn ustmà-ust tushishini và õ = cosa, y = sina ekànini bilàmiz. Shungà ko‘rà, nîmà’lum a qàtnàshàyotgàn tga = m yoki sin
cos m a a = tånglàmàning bàrchà yechimlàrini kîîrdinàtàli àylànà bilàn
= , ya’ni y = mx to‘g‘ri chiziqning kåsishish nuqtàlàri yordàmidà àniqlàsh mumkin. m ning hàr qàndày qiymàtidà y = mx to‘g‘ri chiziq àylànàni O (0; 0) nuqtàgà nisbàtàn sim- måtrik bo‘lgàn B 1 và B 2 nuqtàlàrdà kåsàdi (I.44-ràsm). Ulàrdàn biri 2
p p - < a < o‘ng yarim àylànàdà yotàdi. Bu nuqtà B 1 (a 0 ) bo‘lsin. Ikkinchi nuqtà B 2 (a
+ p) bo‘làdi. Dåmàk, tga = m tång- làmàning bàrchà yechimlàri to‘plàmi a = a 0 + 2kp, kÎZ và a = =
0 +
p) +2kp, kÎZ sînlàr to‘plàmlàri birlàshmàsidàn ibîràt. Bàrchà yechimlàr a =
0 + kp, kÎZ (1) fîrmulà bilàn àniqlànàdi. m sînning àrktàngånsi dåb 2 2 ; p p - îràliqdà yotàdigàn shundày a sîngà àytilàdiki, uning uchun tga =
sînning àrktàngånsi a = arctgm îrqàli bålgilànàdi. Òà’rifgà àsîsàn, hàr qàndày m sîn uchun quyidàgi munîsàbàtlàr o‘rinli bo‘làdi: tg(arctgm) =
2 2 arctgm p p - < < . (2) Àksinchà, tga = m, 2 2 p p - < a < bo‘lsà, a = arctgm bo‘làdi. Yuqîridàgi shàrtlàrdàn và tàn- gåns tîq funksiyaligidàn tg(-a) = =
tånglik o‘rinli bo‘làdi: arctg(-m) = -arctgm (3) Àrkkîtàngåns tushunchàsi hàm shu kàbi kiritilàdi. Y X B 1 (a 0 )
C(p/2) O D(-p/2) A(0) I.44-rasm. 62 m sînning àrkkîtàngånsi dåb (0; p) îràliqdà yotàdigàn shundày a sîngà àytilàdiki, uning uchun ctga = m bo‘làdi. m sînning àrkkîtàngånsi a = arcctgm îrqàli bålgilànàdi. Uning uchun quyidàgi tånglik o‘rinli: arcctg(-m) = p - arcctgm. (4) 1 - m i s î l . à) tg 3
; b) ctg 3
tånglàmàlàrni yechàmiz. Y e c h i s h . à) 3 tg
p - = - , dåmàk, 3 , x k k Z p = - + p Î . b)
5 6 ctg 3 p = - , dåmàk, 5 6 , x k k Z p = + p Î .
2 - m i s î l . à) arctg 3 - ; b) arcctg 3 - sînlàrni tîpàmiz. Y e c h i s h . à) (3) fîrmulà bo‘yichà arctg 3 -
3 arctg 3
p = -
= - ; b) (4) fîrmulà bo‘yichà 5 6
arcctg 3 p p - = p - = . M à s h q l à r 1.127. Òånglàmàni yeching (gràfikdàn hàm fîydàlàning): 1)
3 2 tgx = - ; 2) ctg 3
; 3) ctgx = 0,2. 1.128. Ifîdàning qiymàtini tîping: 1)
3 2 arcctg æ ö - ç ÷ è ø ; 2) arcctg1; 3) arctg(-1); 4) arctg0; 5) arcctg0.
1)
3 2 tg arcsin æ ö ç ÷ è ø ; 2) ctg(arcsin0,5); 3) tg(arccos0,5); 4) ctg(arctg(-1)); 5) ( )
2 3 tg arcctg - ; 6) sin arcctg( 3) ; 7)
3 3 cos arctg æ ö æ ö - ç ÷ ç ÷ è ø è ø ; 8) cos(arcctg(-0,8)). 1.130. 2 arcctg arctg x x p = - tånglikning to‘g‘riligini tåkshiring. 63 1.131. Hisîblàng: 1) 3 3 2 2 sin arctg arcctg
æ ö - ç ÷ è ø ; 2) 2 2 tg arcsin arctg 3 æ ö - ç ÷ è ø . 1.132. arctgx quyidàgi qiymàtlàrni qàbul qilà îlàdimi? arcctgx-chi: 1) 0;
2) -0,01; 3) -p;
4) p/2; 5) 3p/2; 6) 2
7) -1; 8) p?
4. Òånglàmàlàrni yechishning àsîsiy usullàri. Òrigînîmåtrik tånglàmà nîmà’lum àrgumåntning trigînîmåtrik funksiyalàrigà nisbàtàn
0
n +
1
+
n-1 z + a n =
ko‘rinishdàgi àlgåbràik tånglàmàgà kåltirilishi mumkin, bundà z îrqàli sinlx, coslx, tglx, ctglx funksiyalàrdàn biri ifîdàlàngàn. Àlgåbràik tånglàmà kàbi (1) trigînîmåtrik tånglàmàlàrni yechish- dà yangi nîmà’lum kiritish, ko‘pàytuvchilàrgà àjràtish và hîkàzî usullàr qo‘llànilàdi. Jàràyon eng sîddà trigînîmåtrik tånglà- màlàrdàn birini yechishgàchà bîràdi. Òrigînîmåtrik tånglàmàlàrni yechishdà àsîsàn quyidàgi hîllàr uchràydi: 1) R(f (x)) = 0 tånglàmàdà R trigînîmåtrik funksiya bålgisi îstidà õ gà bîg‘liq bo‘lgàn f (x) ifîdà turibdi. f (x) = z àlmàshtirish îrqàli tånglàmà eng sîddà R(z) =
birigà kåltirilishi mumkin. Uning z = z i ildizlàri birmà-bir f (x) = z gà qo‘yilàdi và õ ning qiymàtlàri tîpilàdi. 1 - m i s î l . 3 8 2 sin 10x p +
tånglàmàni yechàmiz. Y e c h i s h . Ìisîlimizdà 8 ( ) 10
f x x p = + . Òånglàmàgà 8 10x z p + = àlmàshtirish kiritsàk, 3 2 sin z = tånglàmà hîsil bo‘làdi. Uning yechimi: 3 ( 1)
, k z k k Z p = - + p Î . Bu 8 10x z p + = gà qo‘yilàdi và jàvîb tîpilàdi: 1 10 8 3 ( 1) , k x k k Z p p = - + -
+ p Î .
2 - m i s î l . 2 3 3 6 tg 6 x x p + + = tånglàmàni yechàmiz. Y e c h i s h . 2 6 6 z x x p = + + àlmàshtirish kiritàmiz. Òånglàmà 3 3 tgz = ko‘rinishgà kålàdi. Undàn 6 , z k k Z p = + p Î ni tîpàmiz. 64 U hîldà
2 6 6 6 ,
x x k k Z p p + + = + p
Î yoki x 2 + 6x - kp = 0, kÎZ. Kvàdràt tånglàmàning ildizlàri 3 9 , x k k Z = - ±
+ p Î , bundà 9 + kp ³ 0 yoki 9 2,86... k p ³ - = - , ya’ni k = -2; -1; 0; 1;... . J à v î b : 3 9
, 2
k k Z k = - ±
+ p Î ³ - . 2) sinx = sina, cosx = cosa và tgx = tga tånglàmàlàr. Bu tånglàmàlàr mîs ràvishdà x = (-1) k a + kp, kÎZ, x = ±a + 2np, nÎZ, x = a + mp, mÎZ fîrmulàlàr yordàmidà yechilishi mum- kin.
3 - m i s î l . cos(5x - 45°) = cos(2x + 60°) tånglàmàni yeching. Y e c h i s h . 5x - 45° = ±(2x + 60°) + 360°k, kÎZ tånglàmàlàrni yechàmiz. 5x - 45° = +(2x + 60°) + 360°k, kÎZ tånglikdàn x = 35° + +120°k, kÎZ yechimlàr guruhini, 5x - 45° = -(2x + 60°) + 360°k, kÎZ tånglikdàn esà 1 7 15 360
x k = - + o o , kÎZ yechimlàr guruhini tîpàmiz. Shundày qilib, x = 35° + 120°k, kÎZ; 1 7 15 360
x k = - + o o , kÎZ. 4 - m i s î l . sinx 2 = sin(6x - 5) tånglàmàni yechàmiz. Y e c h i s h . x 2 = (-1) k (6x - 5) + kp, kÎZ tånglàmà hîsil bo‘làdi. Àgàr k juft bo‘lsà, ya’ni k = 2n, nÎZ dà x 2 = 6x - 5 + 2np, nÎZ kvàdràt tånglàmà kålib chiqàdi. Uning yechimi 1,2
2 3 9 (5 2 ), ,
x n n Z n p é ù = ±
- - p Î ³ -
ë û .
Àgàr k tîq bo‘lsà, ya’ni k = 2m + 1, mÎZ dà x 2
+1)p, mÎZ ko‘rinishdà bo‘làdi và bundàn 1,2
14 2 3 9 (5 2( 1) ),
, x m m Z m +p p é ù = - ± + + + p Î ³ -
ë û .
3) f (R(x)) = 0 tånglàmàdà R trigînîmåtrik funksiya bîshqà f funksiya bålgisi îstidà turàdi. R(x) = z àlmàshtirish màsàlàni f (z) = 0 tånglàmàni yechishgà kåltiràdi. Bu tånglàmàning z 1 , z 2 , ...
ildizlàri bo‘yichà R(x) = z 1 , R(x) = z 2 , ... tånglàmàlàr màjmuàsini hîsil qilàmiz. Uni yechish bilàn màsàlà hàl qilinàdi. 5 - m i s î l . sin 2
65 Y e c h i s h . sinx = z àlmàshtirish nàtijàsidà z 2
kvàdràt tånglàmà hîsil bo‘làdi. Uning ildizlàri z 1
2
sinx = -5 tånglàmà yechimgà egà emàs. sinx = -1 tånglàmà x = -90°+ + 360°k, kÎZ yechimlàrgà egà. 4) Bà’zàn bårilgàn tånglàmàni ko‘pàytuvchilàrgà àjràtish usulidàn trigînîmåtrik funksiyalàr yig‘indisini ko‘pàytmà ko‘ri- nishigà kåltirishdà fîydàlànilàdi. 6 - m i s î l . 2 cos 2 sin 2 2 2 sin
2 0
x x - - + = tånglàmàni yechàmiz. Y e c h i s h . sin2x = 2sinx cosx àlmàshtirish tånglàmàni 2 cos x - 4 sin cos 2 2 sin
2 0
x x - - + = ko‘rinishgà kåltiràdi. Uning chàp qismini ko‘pàytuvchilàrgà àjràtàmiz: 2 cos (1 2 sin ) 2 (1 2 sin ) 0, (1 2 sin )(2 cos 2 ) 0,
- + - = - + = bundàn: 2 2 sin 0,5, 1 2 sin
0, cos
. 2 cos
2 0,
x x x - = ì - = ìï ï Þ í í = + = ïî ïî J à v î b : ( 1) 30 180 ,
135 360
, k k k Z k k Z - + Î È ±
+ Î o o o o . 7 - m i s î l . 1 2
sin cos
x x + = tånglàmàni yeching. Y e c h i s h . Bu tånglàmà 2 1
cos 0, 1 sin cos
x x x ³ ìï í + = ïî yoki 1 2 cos 0, sin sin 0
x x ³ ìï í + = ïî tånglàmàlàr siståmàsigà tång kuchlidir (VI bîb, 7-§; 1-bànd). 1 2 1 2 cos 0, cos
0, sin
0; cos
0, sin
sin 0, sin x x x x x x x é ³ ì í ê ³ = ì î ê ï Þ í ê ³ ì + = ï ï ê î í ê = -
ï êî ë bo‘lgàni uchun bårilgàn tånglàmàning bàrchà yechimlàri x = 2kp, kÎZ và 6
, x k k Z p = - + p Î fîrmulàlàr bilàn àniqlànàdi. 5 Àlgebra, II qism
66 J à v î b : { }
2 6
k Z k k Z p p p , ,
Î È - + Î . Download 1.47 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling