O’zbekison respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalarvazirligi jizzax politexnika institui

O’ZBEKISON RESPUBLIKASI OLIY

TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALARVAZIRLIGI
JIZZAX POLITEXNIKA INSTITUI

Axmedov A. T.

“MATERIALLAR QARSHILIGI”

fanidan “GLOSSARIY”

O’QUV QULLANMA

Bakalavriatningg barcha ta’lim yo‘nalishiningg talabalari uchun mo‘ljallangan

Jizzax-2023

A.T. Axmedov. Materiallar qarshiligi fanidan “Glossariy” o‘quv qullanma– Jizpi., 2023, 180 bet.

Ushbu o‘quv qullanma oliy o‘quv yurtlariningg barcha ta’lim yo‘nalishiningg talabalari uchun mo‘ljallangan. O‘quv qullanmada amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan turli xil masalalarni yechishda nazariy ma’lumot natijalaridan keng foydalanishga asosiy e’tibor qaratilgan.

Taqrizchilar:
S. Ubaydullayev –Jizzax Davlat pedagogika universiteti t.f.n., dotsent
X.X.Igamberdiyev– Jizzax politexnika instituti dotsenti, t.f.n.:

KIRISH.


Materiallar qarshiligi - mashina va konstruksiyalar detallariningg mustahkamligi va ishonchliligi haqidga fan. Uningg vazifalariga mashina va inshootlarni yaratish bo'yicha muhandislik tajribasini umumlashtirish, ishonchli mahsulotlarni loyihalash uchun ilmiy asoslarni ishlab chiqish va kuchlarni baholash usullarini takomillashtirish kiradi. Bu deformatsiyalanadigan qattiq jism mexanikasiningg bir qismi bo'lib, u mustahkamlik, qattiqlik va ustuvorlik uchun konstruksiyalarni muhandislik hisob-kitoblari usullarini ko'rib chiqadi, shu bilan birga ishonchlilik, tejamkorlik va chidamlilik talablarini bajarish xususiyatlarini.
Materiallarningg qarshiligi "Mustahkamlik" tushunchasiga asoslanadi, bu materialningg qo'llaniladigan yuklarga va ta'sirlarga buzilmasdan bardosh berish qobiliyatidir.
Materiallarningg qarshiligi quyidga tushunchalar bilan ishlaydi: tashqi va ichki kuchlar, kuchlanishlar, deformatsiyalar. Tashqi kuch tashqi kuchningg faol kesimiga qarshi turadigan ichki kuchlarni keltirib chiqaradi. Elementningg ko’ndalang yuzasi bo'ylab taqsimlangan ichki kuchlarni teng taqsimlanish etuvchisi deb ataladi. Shunday qilib, tashqi yuk kuchlanish bilan tavsiflangan materialningg ichki reaktsiyasini keltirib chiqaradi, bu esa o'z navbatida elementningg deformatsiyasiga to'g'ridan-to'g'ri proportsional bo’ladi. Materiallar qarshiligi fanida deformatsiyalar(cho'zish, siqilish, siljish, buralish, egilish) kabi turlari ko’rib chiqiladi. Materialningg tashqi ta'sirlarga qarshi turish qobiliyatini baholaydigan materiallarningg qarshilik ko'rsatishini asosiy tushunchalari quyidgalar:

1. Mustaxkamlik-materialningg tashqi yukni buzmasdan idrok etish qobiliyati;

2. Bikrlik-materialningg geometrik parametrlarini tashqi ta'sirlar ostida ruxsat etilgan chegaralarda saqlash qobiliyati;
3. Ustuvorlik-materialningg tashqi ta'sirlar paytida shakli va holatini barqaror ushlab turish qobiliyati.
Nazariy qismida materiallarningg qarshiligi matematika va nazariy mexanikaga, eksperimental qismida fizika va materialshunoslikka asoslangan bo'lib, mashina va mexanizmlar, inshoat va konstruksiyalarni loyihalashda qo'llaniladi. Turli mutaxassisliklar bo'yicha muhandislarni tayyorlashningg deyarli barcha maxsus fanlarida materiallar qarshiligi kursiningg bo'limlari mavjud, chunki uningg kuchi, mustahkamligi va ishonchliligini tahlil qilmasdan va hisoblamasdan ishlaydigan yangi texnikani yaratish mumkin emas. Qattiq jism mexanikasiningg bo'limlaridan biri sifatida materiallar qarshiligini faninging vazifasi kuch yoki issiqlik ta'sirida yuzaga kelgan qattiq jismningg deformatsiyalar va kuchlanishlarni aniqlash hisoblanadi. Xuddi shu vazifa, boshqalar qatorida, elastiklik nazariyasi kursida ham ko'rib chiqiladi. Biroq, ikkala kursda ham ushbu umumiy muammoni hal qilish usullari bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Materiallar qarshiligi fani elementiningg geometrik yoki jismoniy tabiatningg bir qator farazlarga asoslangan holda muammoni hal qiladi. Ushbu usul barcha holatlarda emas, balki kuchlanishni hisoblash uchun juda aniq, ammo juda oddiy formulalarni olishga imkon beradi. Shuninggdek, deformatsiyalanadigan qattiq jismlarningg yuk ostida o'zini tutishi plastiklik nazariyasi va elastiklik nazariyasi bilan shug'ullanadi.
Glossariy-har qanday bilim sohasidga talqin, sharh va misollar bilan maxsus atamalar lug'ati; lug'atda so'zlar va tushunchalar mavjud bo'lib, ularningg ma'nolari tushuntiriladi. Lug'at “Materiallar qarshiligi” fani ushbu o'quv intizomida
talabalar uchun notanish bo'lgan o'ziga xos terminologiya va ramziylikdan foydalanilganligi sababli zarurdir. Shundan kelib chiqib, "Mexanika" va "Texnik mexanika"fanlarini o'rganadigan texnik universitet va institut talabalari uchun lug'at ishlab chiqildi. Ushbu qullanma talabalarningg texnik ufqlarini kengaytirish uchun lug'atga materiallar qarshiligi haqidga ba'zi tushunchalar kiritilgan. Lug'atda atamalar va tushunchalar alifbo tartibida joylashtirilgan.
Biz ishonamizki, bu usul lug'atni ishlatish uchun qulayroq qiladi va uningg didaktik salohiyatini oshiradi. Talabalar uchun lug'atningg ma'nosi tushuntirishga muhtoj emas. O'qituvchilar va o'qituvchilar uchun materiallar qarshiligi- bu farqlar mavjud bo'lgan tushunchalar, atamalar, formulalar va belgilarni muvofiqlashtirish uchun zarurdir.