O’zbekistan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli Bilimlendiriw ministirligi

I.Bab
Turk dástúriy muzıkası 2 qatlamǵa
Xalıq ham professional muzıka túrlerine ajratiladi.

1. 
   Xaliq muzika terleri
   

Xalıq muzıkasında gruppalar (barmaq salmaǵı daǵı qosıqlarǵa
tiykarlanǵan
xalıq qosıqları ), sonıń menen birge, túrli tema daǵı laparlar keń orın alǵan.
Olardıń namalarına tiykarǵı
tekshelerden joqarı hám tómenge jılısıwlar, muzıkalıq ritmlariga sinkopalar
xos bolıp tabıladı.
Xalıq qosıqlarınıń qosıqiy tiykarın kóbinese olardıń muzıkalıq formasın
anıqlawshı dástúriy
sırtqı kórinisler degi (semai, dásten, koshma) qosıqlar quraydı. : uzın
Turk xalıq muzıkasindagi eki stilistik gruppa(“uzın kuy") hám kirik xava ("
qısqa kuy") bar.
Keń diapazonlı hám erkin ritmga tiykarlanǵan uzın kuyli qosıqlar
tiykarınan muhabbat (bozlok) hám motam (ag'it) temalarında boladı,
Kirik xava ushın kishkene diapazon hám bir tegisli ritmlar tán bolıp,
bul gruppaǵa raqsona namalardı yaǵnıy aslamlardıń
nag'malarini kirgiziw múmkin. Anıq ólshewli hám
qısqa kólemli sesler uyǵınlıǵı cho'zilmalariga ámel etilgen qosıqlar
tiykarınan oyın, oyın hám aytısıw (mone) larda kórinetuǵın boladı. Arıslan
ishindegi ólshewli dúzılıwdıń ózgeriwshenligi kvadratlikin
buzib, ritmikaning sinkopalashuviga alıp keledi. Xalıq muzıka
kórkem óneriniń úlken qatlamın oyınlar shólkemlestirip, kóbinese
dástúrler, miynet processleri, diniy dástúrler menen baylanıslı. Asbaplar
hám vokal-asbaplar menen birgegi oyınlar, hám de jo'rsiz oyınlar da bar.
Ataqlı xalıq oyınlarınan " zeybek”, “xayal”, “verni”, “bar”, " bengi" larni
keltiriw múmkin

Turk eski muzıkası rawajlanıwı Xv ásirden Onado'lida dóretiwshilik etiwgen aslam (b ástekor) lar iskerligi menen baylanıslı. Olar turk baqsı

(o'zon) dástúrlerineni dawam ettirib, túrli terme hám qosıqların saz
ásbapları -kómekshi feyil, qobız menen birge ekspromt formasında
atqarıw etkenler. Xalıq qosıq hám oyınları tiykarınan balaban, zurna, kaval,
oq jaysha, saz ásbapları
sıyaqlı milliy asbaplar menen birge atqarıw etiledi. Olarǵa ádetde zarbli
asbaplardan davul, def arab, darbukalarni usıl menen jo'r bolıwları ushın
qosıwları múmkin. Dástúriy muzıkanıń lad hám forma tiykarın
mártebeler quraydı. Turk muzıkasında " maqam" túsinigi birinshi náwbette
ladga tiyisli bolıp tabıladı. Mártebelarnnng tiykarın relyefligi menen
parıqlanıwshı kishi ladli strukturalar quraydı. Ladlarning sanı asa ko'p
bolıp tabıladı, olardıń tiykarǵı hám tuwındıları da kóp bolıp, hámmesi de
ámeliyatda isletilmaydi. Lad-maqamlarning atalıwı kóp jaǵdaylarda
geografiyalıq túsiniklerge yaǵnıy olardıń jaratılıw jayına (Isfaxon, Sheroz,
Irak, Naxavent), tımsaliy qıyallar (Ras - tuwrı, chakkoniy.Polistan –
qızǵıltlar baǵı ) ga baylanıslı.
Mawsim-atlı gruppaiy forma da keń tarqalǵan. Bul forma daǵı miynettiń hár
bir bólimi anıq bir maqam kórinisinde boladı. Atqarıwshına úlken
improvizatsiya erkinshegi (biraq sol lad shegaralarında ) beriledi.
Mawsimdi ádetde rawajlanǵan, formasına kóre quramalı instrumental
kirisiw - peshrev ashadı. Keyininen vokal
epizodlar instrumentallari - bóliwler menen gezek almasadı. Muzıkashı –
atqarıwshı saylanǵan lad normaları tiykarında hár qıylı muzıkalıq bólek
hám passajlarni improvizatsiya etedi. XvI asirde turk saray ahli tikkeley
Evropa muzıkası hám mádeniyatı menen jaqınnan tanısıw
múmkinshiligine iye boladılar. XvI-XvII ásirlerde saray ayanlarınıń
usınısına kóre, belgili Evropa súwretshileri, arxitektorları, muzıkashıları,
aktyorları kelediler.