O’zbekistan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli Bilimlendiriw ministirligi

O’zbekistan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli
Bilimlendiriw ministirligi
Berdaq atindag’I Qaraqalpaq Ma’mleketlik Universiteti


KO'RKEM-O'NER fakulteti
''KO'RKEM-O'NER'' kafedrasi

VOKAL O'NERI (MILLIY QOSIQ ATQARIWSHILIQ)
qa'niygeliginin’
3-kurs studenti Reimbergenov Xusniddin nin'

Milliy qosiq atqariwshiliq oqitiw metodikasi
pa’ninen
O'Z BETINSHE JUMISI
Tema: Yunus Rajabiy o'miri ha'm do'retiwshiligi

Orinlag’an X.Reimbergenov.
Qabillag’an G.Kamalova

No’kis 2021-jil

Tema: Turk xaliq muzika madeniyati

Reje:
Kirisiw.
I.Bab. Turk dasturiy muzikasi
1.1. Xaliq hàm professional muzika turleri
1.2. Turk eski muzikasi.
II.Bab. Turk xaliq muzikasindag'I uluwma temalar
2.1. Turk muzikasi uluwma temalar.
2.2. Bugungi kundegi Turk eski muzikasi
Juwmaq.
Paydalanilg'an adebiyat

Kirisiw
Turk eski muzıkası rawajlanıwı Xv ásirden Onado'lida dóretiwshilik etiwgen aslam (b ástekor) lar iskerligi menen baylanıslı. Olar turk baqsı (o'zon) dástúrlerineni dawam ettirib, túrli terme hám qosıqların saz ásbapları -kómekshi feyil, qobız menen birge ekspromt formasında atqarıw etkenler.
Xalıq qosıq hám oyınları tiykarınan balaban, zurna, kaval, oq jaysha, saz ásbapları sıyaqlı milliy asbaplar menen birge atqarıw etiledi. Olarǵa ádetde zarbli asbaplardan — davul, def arab, darbukalarni usıl menen jo'r bolıwları ushın qosıwları múmkin.
Dástúriy muzıkanıń lad hám forma tiykarın mártebeler quraydı. Turk muzıkasında " maqamፄ túsinigi birinshi náwbette ladga tiyisli bolıp tabıladı. Mártebelarnnng tiykarın relyefligi menen parıqlanıwshı kishi ladli strukturalar quraydı. Ladlarning sanı asa ko'p bolıp tabıladı, olardıń tiykarǵı hám tuwındıları da kóp bolıp, hámmesi de ámeliyatda isletilmaydi. Lad-maqamlarning atalıwı kóbinese geografiyalıq túsiniklerge yaǵnıy olardıń jaratılıw jayına (Isfaxon, Sheroz, Irak, Naxavent), tımsaliy qıyallar (Ras - tuwrı, chakkoniy. Polistan - qızǵıltlar baǵı ) ga baylanıslı.
Mawsim-atlı gruppaiy forma da keń tarqalǵan. Bul forma daǵı miynettiń hár bir bólimi anıq bir maqam kórinisinde boladı. Atqarıwshına úlken improvizatsiya erkinshegi (biraq sol lad shegaralarında ) beriledi. Mawsimdi ádetde rawajlanǵan, formasına kóre quramalı instrumental kirisiw - peshrev ashadı. Keyininen vokal epizodlar instrumentallari - bóliwler menen gezek almasadı. Muzıkashı -atqarıwshı saylanǵan lad normaları tiykarında hár qıylı muzıkalıq bólek hám passajlarni improvizatsiya etedi.
XvI asirde turk saray ahli tikkeley Evropa muzıkası hám mádeniyatı menen jaqınnan tanısıw múmkinshiligine iye boladılar. XvI-XvII ásirlerde saray ayanlarınıń usınısına kóre, belgili Evropa súwretshileri, arxitektorları, muzıkashıları, aktyorları kelediler. Turk eski muzıkası degende Yaqutiston va Qubla Turkistondan tartıp, volga jaǵalarına shekem, Qrim boyidan Dunay bosaǵalarına shekem jaylasqan úlkelik boylap tarqalǵan turkiy xalıqlar muzıkası túsiniledi.
alkam mıń jıl aldın turk qáwimleri Orta Aziyadan Onado'liga (Kishi Aziyaǵa ) óz nama sesler uyǵınlıǵıları menen birge kóship keldiler. Bul muzıka ulıwma túbiri hám mánisinen tısqarı, birpara ayriqsha táreplerine de iye esaplanadı. Turk qáwimleriniń úlken bólegi 500 jıl aldın Onado'lidan Istambulga kóship ótti, nátiyjede bul qala turk milletiniń iri materiallıq oraylarınan birine aylandı. 65
Keyin, basqa qalalar daǵı oqımıslı adamlar sheńberinde, atap aytqanda saraylarda eski muzıka keń tarqala basladı. Mavlaviy Rumiy, Ílayıqiy, Sa'diy hám basqa jol menentchilar tiykarında turk muzıkasınıń eń iri dóretpeleri jaratıldı. Bunda ásirese, Mavlaviy darveshlar muzıkası bólek orın tutadı.
M anbalarda kórsetiliwishe, Emen, Ruminiya, Albaniya, Liviya, Irak, Siriya, Tunis, Jazair hám basqa mámleketlerde turk muzıkasınıń tásiri o'sdi. Buǵan sebep 600 jıldan kóbirek waqıt dawamında Usmoniylar mádeniyatı Bolqon arqalı Evropaǵa, Afrikanıń arqaına, xatto arablar jasawshı birpara qubla regionlarǵa da tarqalǵanı bolıp tabıladı. Olardıń 3-4 ásir húkimranlıq etip kelgenliginen bolsa kerek usı xalıqlardıń namaları, asbapları, mártebe hám ritmlarida bul tásir házir de sezilib turadı. Basqa qandayda-bir xalıqtıń muzıkası usı úlkelikke bul shekem úlken tásir kórsetpegen. Túrkler Orta Aziyada sistemalasqan muzıka menen shuǵıllanganlar hám waqıt ótiwi menen onı rawajlantırǵanlar. XIII ásirden baslap muzıkaǵa arnalǵan ilimiy dóretpeler jazıla baslaǵan. Mısalı, Safiuddin Urmaviyning " Húrmetiya" hám " Kitap -ul advor", Polisiddin Sheroziyning " Oramalt-ut toj", Abdulqo bolıp tabıladı Marog'iyning " Má qosid-ul alhon" hám " Javome'ul alhon", Qıdır ibn Abdullohning " Advor", Dilshod Badriyning " Murodnoma", Mahmud Shalabiyning " Fathiya" hám " Zayn-ul alhon" sıyaqlı ilimiy kitapları jazılǵan. XvII ásirdiń ekinshi yarımında turk muzıkasınıń rawajlanıwına vixurizoda Mustafo Itri-efendilar úlken úles qosdı. Ol o'zning melodik tárepten ańlatpalıq lirik qosıqlarınıń ayriqsha atqarıwı menen ataqlı edi. Ásirese, sultanlar Maxmud I hám Selim III larning dáwirinde Turk muzıkasına qızıǵıwshılıq jáne de kúshaydi. 1828-jılı sultan Mahmud I professional áskeriy orkestr jaratıw maqsetinde italyan kompozitorı Dj. Donitsetti (G. Donitsettining úkesi) ni usınıs etdi. Turkiyanıń muzıkalıq teatr turmısı áyne XX ásirdiń 20 -jıllarına kelip aktivlasha basladı. Bul dáwirde de jetekshi janr operetta edi. Evropa kompozitorlarınıń dóretpeleri menen bir qatarda turk avtorlarınıń da dóretpeleri saqnalashtirila basladı. 1928 jılı Anqara, opera teatri ashıldı. 66
30 -jıllarına kelip, Turkiyada milliy kompozitorlıq mektep qáliplesedi. Olardıń iri wákilleri xalıq arasında " turk beshligi" atı menen ataqlı bolǵan -A. A. Sayg'un, Dj. R. Rey, Ol. Dj. Erkin, N. K. Akses, X. F. Alnarlar edi.
Kompozitorlar tiykarınan turk muzıkasına belgisiz bolǵan janr hám sırtqı kórinislerdi ózlestirar edi. Olar dástúriy turk kórkem ónerine shaqırıq etdiler, dóretiwshilikotlarida milliy ayriqshalıqtı Evropa muzıkasınıń muzıkalıq -ańlatpalıq quralları menen sintezlashga intildilar.
1934 jılı Anqara xalıq úyi saqnasında Saygunning " Feridun" atlı birinshi turk operasi saqnalastırıldı.
1936 jılı Anqarada mámleket konservatoriyasining ashılıwı mámleket materiallıq turmısında zárúrli xodisa boldı. Konservatoriya Jaqın hám Orta Shıǵıs daǵı iri muzıkalıq orayǵa aylandı.
XX ásirdiń 40 -50 jıllarda turk muzıkası milliy kompozitorlardıń ijodi tiykarında jańa simfonik dóretpeler menen bayıdı. Teatr hám konsertlar iskerligi aktivlesedi. Anqara hám Istambul teatrlarida turk kompozitorlarınıń operalari qóyıla baslanadı. 1945 jılı Istambul qalası simfonik orkestrining konseretlari bolıp ótti.
50-60 jıllarda turk kompozitorları Shıǵıs ushın jańa bolǵan janrlarni ózlestira basladılar. Kóplegen operalar, simfonik, kamer-asbap dóretpeleri jaratıldı.
J ildan-jılǵa muzıkalıq -oqıw mákemeleriniń sanı kóbeyip bardı. 1973 jılı Istambul mámleket konservatoriyasi ashıldı. Keyin Anqara mámleket
operasi (1980), Istambul mámleket opera hám balet teatri, simfonik orkestrlar, asbap -vokal ansambllar iskerlik júrgize basladılar. Anqara mámleket konservatoriyasi, Istambul munitsipal konservatoriyasi, Istambul mámleket konservatoriyasi, Izmir mámleket konservatoriyalari da óz xızmetlerin jolǵa qoydılar.
1975 jıldan baslap hár jılı Istambulda " Istambul kórkem óner festivali" atlı xalıq aralıq muzıkalıq festival bolıp ótedi.
Turk muzıka kórkem ónerinde usıl (ritm) lar 2 túrge bólinedi: kishi hám úlken usıllar. 2-16 úlesli bolǵan ritmlar kishi, 16 -124 úlesli bóleklilari úlken usıllar bolıp tabıladı. Turk muzıkasında ulıwmalasqan eki úleslik hám úsh úleslik ritmlar joq, olarda tek óz nomiga iye bolǵan ritmik formulalar bar shıǵar, yaǵnıy aksak (aqsaq ) - aqsaq, xafif-jeńil hám taǵı basqa. Bul atalıwlar olardıń xarakterin yamasa payda bolıw jayın ańlatıwı múmkin yamasa muzıkada qabıl etilgen qosıqiy ritmlarning atların kórsetiwi múmkin.
Aqsaq ritmi ush eki úlesli hám bir úsh úlesli gruppalardan dúzilgen. Bul ritm háreketiniń birdeyde emesligi onıń atınan da kórinip turıptı.
Saqil - salmaqli usıl, 39 zarbdan ibarat quramalı strukturanı ózinde sáwlelengen etedi.
Xalıq muzıkası menen bir qatarda jáne onıń tásiri astında dástúriy, yaǵnıy klassik muzıka da qáliplesken. Dástúriy turk kórkem ónerinde aslamlardıń roli asa úlken bolıp tabıladı. Aslamlar kórkem óneri poeziya hám muzıkanı óz ishine alǵan. Aslamlar ádetde ózleri jaratqan qosıqlardı saz ásbapları menen birge atqarıw etediler. Kórkem ónerleri xalıqtıń árman -ármanları, dardu hásiretleri menen baylanıslı bolǵan aslamlar xalıq arasında júdá ataqlı edi. Aslamlardıń joqarı uqıpı áwladdan áwladqa awızsha dástúrler jolı menen miyraslar bolıp qoralı qoylarkan, olarda turk xalıq kórkem óneriniń ayriqsha qırları saqlanıp bardı. Aslamlardıń qosıqları nama hám usıl tárepten túrlishe bolıp tabıladı. Kóbinese usıl tárepten aytılǵan só
erkin ekspromtviylikni kórinetuǵın etedi, asbap menen birgegi dóretpe bolsa, anıq bir metro -ritmik tiykarda dawam etedi. 67
Turkiya dástúriy muzıkasınıń jetekshi janri esaplanmish mártebe túrlerindegi dóretpelerge salıstırǵanda " mawsim" termini isletiledi. Mártebe óz gezeginde asbap -qosıq jolı bolıp, asbap ásbaplar menen birge atqarıw etilip kelingen. Olardı gruppa retinde de jırlaw múmkin. Ádetde, mártebe úlken gruppaiy formanı quraydı. Ataqlı turk alımı Etem O'ngerning pikirine kóre turk eski muzıkasında 556 mártebelerdiń atları eslatiladi. Biraq, bulardıń hámmesi de házirge shekem jetip kelmegenligin, hátte geyparalarınıń perde tiykarları belgisiz ekenligi belgilengenler etiledi.
Turk eski muzıkası daǵı mártebelerdiń tiykarǵı hám eń áyyemgi úlgileri tómendegiler: Puselik, Chorgoh, Evich, Hijoz, Husayniy, Isfahon, Kurdi, Muxayyar, Sorto, Nikriz, Ras, Jaǵımlı tań samalı, Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń ataması, Shexnoz, Sheber, Ushshaq, Zengulalar kiredi. Bul mawsimler ózleriniń strukturalıq qásiyetlerine qaray úsh iri túrge bólinedi:
Ápiwayı (tiykarǵı ).
Kóshirimli (transpozitsiya).
Quramalı.
Birinshi túrdegi ápiwayı mártebeler - ekinshi hám úshinshi túrdegi mawsim (mártebe) larning tiykarǵı faktorı. 68 Ápiwayı mártebeler bir turtlik (tetraxord) hám bir beslik (pentaxord) yoki kerisinshe, bir beslik hám bir tórtlıq arqalı payda boladı. Turkiyada ámeldegi ápiwayı mawsimler quramına jámi 13 mártebe kiredi. Olar Chorgoh, Puselik, Kurdi, Ras, Ushshaq, Husayniy, Sorto, Hijoz, Humoyun, Zengula, Qorachar, Sózinaklardan shólkemlesken.
Bir mártebeden baslanıp, basqa perdege kóshirilgen mawsim-mártebeler kóshirimli, yaǵnıy transpozitsiyali mártebeler dep ataladı. Kóshirimli mártebeler quramına — Chorgoh, Busalik, Kurdi, Zerguleli, Hijoz, Neva, Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń atamasılar kiredi. Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, olar ápiwayı mártebelerden payda boladı.
M urakkab mártebeler ápiwayı mártebelerge salıstırǵanda forma tárepinen, mazmunan hám quraman quramalılasqan mártebeler bolıp tabıladı. Turk quramalı mártebeleriniń kelip shıǵıwı tariyxı bir qatar dereklerde atap ótilgen. Atap aytqanda turk alımı Yilmas O'ztuna óziniń " Turk dunyasi el, xalıq kitabi" shıǵarmasında tómendegishe tariyplaydi: " Turk muzıkası tariyxında Selim (1789 -1808) atı menen elga ataqlı patsha bolǵan. Ol dáwirde atqarıwshı muzıkashılar júdá kem bolıp, patsha Selim óz muzıka mádeniyatın bayıtıw maqsetinde muzıkashılarǵa hár qıylı mártebelerdi jazıwdı buyıredi. Jazılǵan hár bir mártebe ushın bolsa olarǵa sıylıq shólkemlestiriw etedi. Ayırım dereklerge kóre, Selimning ózi de kompozitor retinde 15 mártebe mawsiminı jaratqan ekan".
Turk xalıq muzıkalıq asbapları tómendegi gruppalardan ibarat : torli asbaplar : baglama, saz ásbapları, tar.
Torli oq jaylı asbaplar : skripka yamasa kebab kemane, Qara teńiz kemanchasi.
Damli asbaplar : zurna, nay, fleyta, meli, volinka.
Zarbli asbaplar : baraban, buben, davul, def hám qasıq.
Baglama-Turkiyada eń kóp tarqalǵan xalıq asbabı bolıp tabıladı. Ólshewleri kelip shıǵıs jayi hám oazisine qaray túrlishe ataladı. Soǵan qaray, olardıń kóleminde de arnawlı bir ózgerisler bar. Bular baglama, devan-sazı, bozuk, chogur, kopuz, irizva, djura, tambura hám hokaza.
Ólshewleri boyınsha eń kishi hám dawısı boyınsha eń jińishke baglama bul djura bolıp tabıladı. Ólshewi sal úlkenlew hám dawısı bir oktavaga bálentlew asbap bolsa tambura dep ataladı. Baglama shańaraǵı daǵı eń kúshli dawıs devan sazına tiyisli, onıń dawısı tamburaga salıstırǵanda bir oktavaga bálentlew bolıp tabıladı.

Akkordni jırlawdıń bul kórinisinden tısqarı taǵı Kara Duzen, Misket Duzeni, mustezat, Abdal Duzeni, Rast Duzeni hám taǵı basqalar bar.

Tar - turk xalıq asbabı. Ol Turkiyanıń Gereń wálayatı hám de Azerbaydjan, Iran, Ózbekstan hám Gruziya aymaqlarında keń tarqalǵan. Asbap eki bólekten dúzilgen bolıp, tut tereginen islenedi. Aldınǵı bólegi buyım júreginen islengen perde menen oralǵan. Dástesi qattı tereklerden islenedi. Tarları tek ishekten tayarlanadı. Tar asbabınıń eki gruppa sımları bar. Birinshisi úsh gruppa sımlardan dúzilgen, olardıń hár birinde ekinen sım bar, ol ápiwayı atqarıw ushın isletiledi. Ekinshi gruppa bolsa " kek" hám " zenk" dep ataladı, hákis-ses beriw, yaǵnıy sadoni bayıtıw ushın isletiledi.
Bul asbap anıq bir ladga iye emes, sol sebepli qálegen xromatik dawıslar shıǵaradı. Dawıstıń ayriqshalıǵı sonda, ol dawamlı dawıs shıǵaradı hám ol jaǵdayda legato, staccato, pizzicatonapnu erkin jırlaw múmkin.
ara teńiz kemanchasi - turk xalıq torli asbabı. Atınan da kórinip turıptı, olda, ol Qara teńiz boyida keń tarqalǵan. Tiykarǵı bólegi tut, olxo'ri tereklerinen islenedi. Kemancha qızǵılt aǵashınan yamasa samshitdan islenedi. Kemanchaning úsh jayına at dumining talshıǵı bekkemlenedi.
Kemancha tek ush simga iye, áyyemginde olardı haywanlardıń isheklerinen soǵıwǵan, házirde metall sımlardan paydalanıladı. Kemancha qandayda bir anıq ladga iye emes. Ol jaǵdayda bır jola eki simga basıp nama shalınadı. Parallel dawıslar tarqaladı. Alaqan menen de shertiw múmkin.
Zurna turk xalıq damli asbabı bolıp tabıladı. Qattı shıńǵırlaǵanı ushın ol ashıq maydanlarda atqarıw etiledi. Mısalı : awıl toylarında, xalıq seyillerinde. Usmon imperiyasi dáwirinde zurna yanicharlar muzıkalıq orkestrining tiykarǵı asbabı edi. Aralıq oyınlar ushın da qollanǵan. Zurna kóbinese baraban menen birge atqarıw etiledi. Zurnaning sesi tereń hám qattı bolǵanlıǵı ushın pátni basqarıw qıyın. Ol ádetde orkestrda basqa muzıkalıq asbaplar menen birgelikte shalınadı.
Perdelerden tanshari katek bóleginde 7 tesik bolıp, olar perdelerge salıstırǵanda kishi bolıp tabıladı. Olardı " shaytan" yamasa " jin" tesikler dep ataladı. Bul tesikler dawıstı basqarıw ushın jasırıp turıladı. Ólshewleri 60 smdan 30 smgacha ózgeriwshi zurna 3 bólekke bólinedi:
Kaba zurna (qopal zurna), Orta zurna (orta zurna) hám Djur zurna (shıńǵırlaytuǵın zurna). Zurna ádetde olxo'ri, erik, ǵoza, salimit tereklerinen islenedi.

Nay - turk xalıq damli asbabı. Onı xalqda qoyshılar nayi dep da ataydılar. Hár túrlı orınlarda " kuval" yamasa " guval" atı menen belgili. Diapazonı 2, 5-3 oktavani quraydı. Házirde xalıq muzıkalıq asbaplar toparında ayriqsha koloritiga kóre ajralıp turadı. Gruppada jeke atqarıwshı asbap retinde isletiledi. Ansamblda asbap dawısınıń ayriqshalıǵın saqlaydı. Nayning ólshewleri 30 sm den 80 smgacha ózgeriwi múmkin, diametri shama menen 1, 5 sm. Joqarı bóleginde 7 kuyli tonlar, tómengi bóleginde 1. Bunnan tısqarı tómengi bóleginde taǵı 4 ton bar, olardı shaytan deligi hám Hazrati Ali dep atasadı. Eki túrdegi naylar bar: mundshtukli hám mundshtuksiz. Nay olxo'ri tereginen yasaladi.