O`zbekistan Respublikasi Xalk Bilimlendiriu minstrligi Ajiniyaz atindag`i Nokis mamletlik pedagogikalik institut
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
resurslardi temperatura, suw ha`m topiraq birliginde ko`riw ja`nede durisiraq boladi. Shiyki zat faktori. O`nim shiyki zatsiz jaratilmaydi. Biraq ayirim o`nimlerdi aliw ushin shiyki zat basqalarina qarag`anda ko`birek sariplanadi. Sonin` ushin bunday o`nimlerdi islep shig`ariwg`a qa`niygelesken tarmaqlar ha`m ka`rxanalar mu`mkinshiligi barinsha shiyki zat rayonlarina jaqin jaylastiriladi. Sanaatin` barliq tarmaqlari, misali, taw-ka`n, tog`ay, baliqshiliq, o`zinen ma`lim shiyki zat bolmag`an rayonlarda rawajlanbaydi. Bunday sanaat tarmaqlarinin` territorial jaylasiwi paydali qazilmalar yaki ta`biyiy bayliqlar geografiyasi menen tig`iz baylanista. Basqa sanaat tarmaqlarinin` territorial sho`lkemlestiriliwi biraz quramaliraq. Mineral to`ginler ishinde kaliy to`ginin islep shig`ariw geografiyasi shiyki zat faktori menen belgilenedi. Sebebi oni aliw ushin ko`p mug`darda kaliy duzi kerek boladi. Sonday-aq azot (selitra) to`ginin islep shig`ariwshi ka`rxanalar bir qansha erkin jaylasadi. Bunday ka`rxanalar qara metallurgiya oraylarina, suw dereklerine jaqin, neft` ha`m gaz sanaati rawajlang`an rayonlarda ornatiliwi da mu`mkin. Shiyki zatqa ko`birek tiykarlang`an sanaat tarmaqlarinin` jaylasiwin u`yreniw en` a`weli ma`mleket ta`biyiy sharayati ha`m bayliqlarin biliwdi talap etedi. Tu`rli qazilma bayliqlardin` ma`lim territoriyadag`i birligi bul jerde islep shig`ariwdi kompleksli sho`lkemlestiriwge, territorial o`ndirislik komplekslerdi qa`liplestiriwge, islep shig`ariwdi territorial sho`lkemlestiriw o`nimdarlig`in asiriwg`a sebep boladi. Janilg`i jilliliq elektr stantsiyalari ushin ha`mde qara metallurgiya sanaatinin` da`slepki shoyin eritiw basqishin jaylastiriwda tiykarg`i rol` oynaydi. Biraq onin` ta`siri ha`mme waqit jetekshi ku`shge iye eme; jilliliq elektr stantsiyalari yaki metallurgiya zavodlari ayirim jag`daylarda tutiniwshi rayonlarda da jaylastiriladi. Bul ma`sele neft` ha`m onin` o`nimleri - mazut, ta`biyiy gaz tiykarinda islewshi jilliliq stantsiyalarin quriwg`a tiyisli. Ayirim jag`daylarda metallurgiya zavodlari shiyki zat ha`m janilg`i rayonlari ortasinda jaylastirilg`an, sebebi bul sanaat tarmag`i ushin bul eki faktordin` da a`hmiyeti birdey. Bug`an misal retinde Cherepovets metallurgiya kombinatin (Rossiya Federatsiyasi) keltiriw mu`mkin. Ol Pechora koksleniwshi ko`mir basseyni menen Kola yarim atawi temir rudasi ka`nlerinin` derlik ortasinda qurilg`an Biraq bul ka`rxana aniq eki araliq ten`dey emes, ol biraz batisqa qaray «tartilg`an». Sebebi, Sankt-Peterburg ha`m Moskva qalalarinin` iri mashinasazliq ka`rxanalarin polat ha`m prokatqa bolg`an iqtiyaji esaplanadi. Elektr-energetika faktori. Ha`zirgi zaman o`ndiristi elektr quwatisiz ko`z aldimizg`a keltiriwimiz qiyin. Bul tarawdin` o`zine say qa`siyeti sonan ibarat, ol jaratqan o`nimdi, yag`niy elektr quwatin jiynap, bir jerge toplap qoyiwg`a bolmaydi, onnan sol waqittin` o`zinde, sinxron ra`wishte paydalaniw kerek. Bunnan tisqari elektr quwati joqari ku`shleniwshi elektr tarmaqlari arqali uzaq qashiqliqqa da uzatiladi. A`dette elektr quwati faktorin o`ndiristin` territorial o`shlkemlestiriliwinde en` a`weli onin` arzan tu`rlerine itibar beriledi. Arzan elektr quwati suw
stantsiyalarinan alinadi. Elektr energetika faktorina to`mendegi misallardi keltiriw mu`mkin. 1 t. qalayi yaki titan islep shig`ariw ushin 40-50 min` kVt/saat, usinday mug`dardag`i alyuminiy ha`m natriyge 14-18 min` kVt/s, elektr pech`lerinde polat eritiwde olardin` ha`r bir tonnasina 8-10 min` kVt/saat a`tirapinda elektr quwati sariplanadi. Sonday-aq magniy, qorg`asin, sintetikaliq talshiq ha`m kauchuk siyaqlilardin` da elektr energiyasina talabi u`lken. Ta`biyiy, bunday ka`rxanalar arzan elektr energiyasi dereklerine jaqin jerde quriliwi kerek. Bizin` sharayatimizda elektr quwati jan`a jerlerdi o`zlestiriw ushinda kerek. Qarshi dalasinin` tiykarg`i bo`limi Talimarjandag`i bir qatar nasos stantsiyalari qurali menen suwg`ariladi. Elektr quwati Nurek-Tursinzada-Guzar arqali keledi. Ha`zirgi ku`nde bolsa bul jerde ju`da` iri, jergilikli ta`biyiy gaz tiykarinda isleytug`in Talimarjan JES qurilip atir. Respublikamizda bulardan tisqari - Sirda`r`ya, Angren, Tashkent, Nawayi, taxiatash JES-lari, Andijan, Charbaq, Xojikent, Tu`yemoyin GES-lari bar. Olar jilina 50 mlrd kVt/saattan ko`birek elektr energiyasin islep shig`aradi. Bul bolsa ren`li metallurgiya, ximiya siyaqli «energiya talap» tarmaqlardi rawajlandiriwg`a imkan beredi. Sotsial-ekonomikaliq faktorlar ishinde en` baslisi xaliq ha`m miynet resurslari esaplanadi. A`lbette ha`r qanday o`ndiris protsessi jumisshi ku`shisiz bolmaydi. Biraq bul jerde eki jag`daydi keltirip o`tiw kerek. Birinshiden, sonday ka`rxanalar bar, olarg`a san jag`inan ko`p jumisshi kerek. Misali, tigiw fabrikasi, konserva zavodi, paxta jetistiriw, oni qayta islew ka`rxanalarinin` miynet siyimlilig`i u`lken h.b. Sonin` menen bir qatarda basqa bir ka`rxanalarg`a miynet resurslarinin` mug`dari ko`p boliwi sha`rt emes, kerisinshe olarg`a kvalifikatsiyali, yag`niy sipatli jumisshi ku`shi talap etiledi. Bul ka`rxana ha`m tarmaqlar radio yaki priborsazliq, aniq mashinasazliq ha`m usig`an uqsas. O`zbekstanda jergilikli xaliqtin` ta`biyiy ko`beyiwi salistirmali joqarilig`i ha`m onin` migratsion ha`reketinin` pa`sligi miynet zapaslarinin` ko`plep qa`liplesiwine alip keledi. Sol sebepli respublikada miynetke jaramli xaliqtin` mug`dari joqari. Olardin` sani, a`sirese awilliq jerlerde ha`m pa`s rawajlang`an kishi qalalarda joqari. A`lbette bunday jerlerde jumis orinlarin ken`eyttiriw jan`a sanaat ha`m basqa ka`rxanalar, ma`deniy dem-aliw orinlarin quriw, miynet bazarin qa`liplestiriw kerek. Xaliq - a`lbette tek jumisshi ku`shi emes, ol ba`lkim tutiniwshi da. Tutiniw faktori tek xaliq iqtiyaji menen belgilenbeydi. O`ndiristin` o`zinin` talabi basqa ha`r qiyli o`nimlerdin` ken` mug`darda sariplaniwi, olardin` transportta keltiriliwinin` qolaysizlig`i da bunday ka`rxanalardin` tutiniwshi rayonlarda quriliwin talap etedi. misali, awil-xojaliq mashinasazlig`i tarmag`i bul jerde jaqsi rawajlang`an boliwi nizamli bir jag`day. O`zbekstanda paxta teriwshi, Belorussiyada kartoshka, Ukrainada qant-la`blebi, Volga boyinsha g`a`lle jiynawshi, Qirg`izistanda pishen taqlawshi, Gruziyada shay teriwshi mashinalardi jiynawshi bug`an misal bola aladi. Tap usinday rayonlardin` ma`lim bir sanaat tarmaqlarina qa`niygelesiwi sol tarawlarg`a tiyisli mashina, a`sbap-u`skene, buyimlar islep shig`ariwdi talap etedi. Ayirim basqa sanaat ha`m awil-xojalig`i tarmaqlarin da xaliq jasap turg`an jerlerde ornalastiriw maqsetke muwapiq. Misali, ko`p tutinatug`in, awil-xojaliq o`nimleri - su`t, piyaz, kapusta ha`m basqalar qala a`tirapi xojalig`i shen`berinde jetistiriledi. Basqa misal, neftti keltirip, onnan benzin, kerosin, mazut ha`m usig`an uqsas tu`rli o`nimlerin aliw ximiya sanaatin rawajlandiriwg`a alip keledi. Transport faktori - ju`da` basli, sebebi ol o`ndiristin` dawam etiwshi tarmag`i esaplanadi. Transport infrastrukturasi bolmasa shiyki zat ta keltirilmeydi, o`nim de tutiniwshilarg`a jetkizilmeydi, territorial miynet bo`listiriliwi rawajlanbaydi. Sonin` ushin transporttin` a`hmiyeti barliq basqa faktorlar ta`siri menen qosilip, uliwmalasip ketedi, sonin` menen birge transport ma`selesi ekonomikaliq-geografiyaliq orni faktori menen de o`z-ara baylanisqa iye. Transport ekonomika sistemasinin` qan tamiri, ha`reketlendiriwshi ku`shi esaplanadi. Ol sonday-aq o`ndiristi territorial sho`lkemlestiriwdin` na`tiyjeliligin ta`miyinleydi. Sonin` menen birge transport tarmag`inin` o`zin de jaylastiriw nizamliqlari ha`m faktorlari bar. Olar ta`biyiy geografiyaliq, ekonomikaliq ha`m siyasiy mazmung`a iye. O`ndiris tarmaqlarin jaylastiriwda ilimiy-texnikaliq progresstin` a`hmiyeti de ju`da` joqari. Misali, «ilim talap» mashinasazliq zavodlari joqari da`rejede ilim-texnika potentsialina iye bolg`an iri qalalarda jaylastiriladi. Ekologiyaliq jaqtan en` a`weli ximiya, tsellyuloza-qag`az, go`sh, vino, konserva, jilliliq elektrostantsiyalari ta`siri ku`shli esaplanadi. Bular xaliq jaylasqan oraylarinan uzaqta bolg`ani jaqsiraq. Joqaridag`ilardan tisqari bazar ekonomikasi faktorin da umitpaw kerek, yag`niy bazar ekonomikasi - bul o`ndiristin` erkinligi, ba`seke ha`m ashiq ekonomika ju`rgiziw esaplanadi. Bunday sharayatta ko`p ukladli ekonomika, mu`mkinshiliktin` tu`rli formalari ha`m ba`seke, qolayli investitsiya zonasin payda etiw, monopoliyag`a qarsi gu`res basli a`hmiyetke iye. Ha`zirgi ku`nde infrastruktura sistemasinin` barlig`i islep shig`ariwdi territorial sho`lkemlestiriwde u`lken rol oynaydi. Jol, jer asti ha`m jer u`sti qurilmalari, elektr o`tkiziwshi bo`limler, turaq jay, kommunal xizmet ko`rsetiw ob`ektleri menen ta`miyinlengen jaylar, jan`a islep shig`ariwdi, qospa ka`rxanalardi o`zine qaratadi. Sirt ellerde bunday jerlerdi «sanaat parki» dep ataydi. Infrastruktura sistemasinda, sonin` ishinde transporttin` orni joqari. Sebebi transportsiz islep shig`ariw protsessinin` o`zi de bolmaydi, transport qa`rejeti bolsa o`nimnin` o`zine tu`ser bahasina kiredi. Sonday-aq sotsial infrastruktura tarmaqlari da islep shig`ariwdi jaylastiriwda basli esaplanadi. O`tiw da`wirinde bazar infrastrukturasinin` a`hmiyeti u`lken. Bazar, erkin ba`seke, ol yaki bul o`nim islep shig`aratug`in zonani, bazar ortalig`in belgileydi. Sol sebepli talaptin` tek mug`dar jag`inan o`sip bariwin, ba`lkim onin` menshiklesiwin, sipatin itibarg`a aliw, iqsham, ha`reketshen`, basqariwi arzan bolg`an kishi ha`m orta ka`rxanalardi jaylastiriw o`tiw da`wiri ushin ta`n esaplanadi. Ha`zirgi waqitta qolay investitsiya ma`kanin jaratiw da u`lken mazmung`a iye. Infrastruktura ha`m basqa sharayatlardin` barlig`i, huqiqiy ha`m sho`lkemli ma`selelerdin` sheshiliwi, kepillengenligi sirt el u`skenelerinin` kirip keliwine qolayliq jaratadi.
V-Lektsiya. Miynettin` territorial bo`listiriliwi ha`m ekonomikaliq rayonlastiriw
Miynettin` territorial bo`listiriliwi ekonomikaliq progresstin` tiykarg`i faktori bolip esaplanadi. Ol miynettin` sotsial bo`listiriliwinin` basli bir bo`limi yaki ta`repi sipatinda ja`miyet, sotsial-siyasiy rawajlaniwg`a u`lken ta`sir ko`rsetedi. Da`slepki miynettin` territorial bo`listiriliwi ta`liymatinin` tiykarshilari ingliz klassik ekonomistleri A.Smit ha`m D.Rikardolar jaratqan. Olar merkantizmge qarsi ashiq, erkin, sawda, yag`niy fritredizm ideyasin alding`a su`rgen. Bul ideyanin` tiykarg`i mazmuni ha`r bir ma`mleket yaki region o`zinde qolayli ha`m arzan o`nimlerdi shetke shig`arip, bul jerde islep shig`ariw qa`rejetleri ko`p ha`m qimbat o`nimlerdi satip aliwdan, import etiwden ibarat. Ko`rinip turg`aninday, miynettin` bo`liniwi ha`r bir jerdin` o`zinde qolayli ha`m arzan bolg`an o`nim islep shig`ariwg`a qa`niygelesiwin an`latadi. Qa`niygelesiw bolsa jaratilg`an o`nimnin` mug`dar ha`m sipat jag`inan jaqsi, oni jergilikli bazarlardi qanaatlandiriw arqali basqa regional xaliqaraliq ha`m ja`ha`n bazarina shig`ariw imkaniyatin na`zerd tutadi. Usi mag`anada miynettin` territorial bo`listiriliwi sirtqi sawda ju`rgiziwdin` tiykari bolip xizmet qiladi, sawda bolsa ekonomistler pikirinshe, ha`r qanday bayliqtin` jaratiwshisi esaplanadi. Miynettin` territorial bo`listiriliwi ma`mleket ha`m rayonlar sotsial-ekonomikaliq progresstin` basli ko`rsetkishi, belgisi bolip esaplanadi. Ol qay da`rejede ken` sho`lkemlestirilgen, diversifikatsiyalastirilg`an (yag`niy tu`rlengen) bolsa, ma`mlekette sonsha rawajlang`an boladi. Sonin` menen birge territorial miynettin` bo`listiriliwinin` rawajlanbag`anlig`i ma`mlekette intensiv emes, ekstensiv ekonomika bag`dari barlig`i onin` ishki potentsialinan toliq paydalanbasliq ha`m territoriya ekonomikaliq tig`izlig`inin` pa`sligi sa`wlelenedi. Territoriyada neni jetistiriw qolaylilig`i emes, ba`lkim jaratilg`an o`nimnin` bazar talabina saylilig`i, sipati, qariydarlilig`i, ba`sekege shidamlig`i basli esaplanadi. A`lbette bazar bolip o`nimlerdi islep shig`ariw ushin «ishki imkaniyatlar», sha`rt-sharayatlar da bar boliwi kerek. Bolmasa territoriya-ma`mleket yaki regionnin` ekonomikaliq aktivligi ju`zege kelmeydi. Biraq soni da aytip o`tiw kerek ta`biyiy bayliqlardin` mug`dari emes, olardin` ha`r tu`rliligi miynettin` territorial bo`listiriliwinin` ken` rawajlaniwina imkan beredi. Miynettin` territorial bo`listiriliwi rawajlaniwinin` ja`ne basqa bir faktori transport esaplanadi. Sebebi transport ekonomikaliq ortaliqtin` «qan tamiri» ha`reketlendiriwshi ku`shi, sirtqi masshtabta bolsa, o`nimdi
almastiriw, sawda-satiq ju`rgiziwdin` tiykarg`i sha`rti esaplanadi. Sonday-aq miynettin` bo`listiriliwinde jumisshi ku`shi, ma`mlekettin` geosiyasiy ha`m geoekonomikaliq orni, ekologiyaliq jag`dayi, siyasiy turaqlilig`i, pa`n-texnika rawajlaniwi siyaqli faktorlar da a`hmiyetli esaplanadi. Miynettin` territorial bo`listiriliwinin` tu`rli da`rejeleri, basqishlari bar. Olardi eki iri toparg`a ajiratiw mu`mkin. Du`n`ya masshtabindag`i ha`mde ma`mleketlerdin` ishki miynet bo`liniwi. O`z na`wbetinde olar da tu`rli basqishlarg`a bo`linedi. Misali, birinshi toparda (1) du`n`ya ma`mleketleri ha`m xaliqara, yag`niy o`z aldina ma`mleketler araliq miynettin` bo`listiriliwi ajiratiladi. Barliq ma`mleketler arasindag`i ekonomikaliq qatnaslar ja`ha`n xojaliq sistemasi ha`m bazardi payda etedi, o`z aldina ma`mleketlerdin` ekonomikaliq integratsiya protsessleri bolsa iri regionlar ekonomikaliq birge islesiwi ha`m bazarlardi qa`liplestiredi. Ma`mleket ishindegi (2) miynettin` bo`liniwi to`mendegi basqishlardan quralg`an. 2.1. Iri ekonomikaliq rayonlarara miynettin` bo`listiriliwi; 2.2. Wa`layat ha`m basqa tu`rdegi administrativ-territorialliq birlikler ortasindag`i miynettin` bo`listiriliwi; 2.3. Wa`layat ishindegi miynettin` bo`listiriliwi; 2.4. Jergilikli miynettin` bo`listiriliwi. Bul da`rejedegi territorial miynettin` bo`listiriliwi quram du`zilisi ma`mleketler maydaninin` u`lken-kishiligi, sotsialliq-siyasiy jag`dayg`a baylanisli. Miynettin` territorial bo`listiriliwi ha`m onin` ha`mme waqittag`i «joldasi» bolg`an qa`niygelesiw na`tiyjesinde ekonomikaliq rayonlar qa`liplesedi. Olar bolsa ma`mleket ekonomikasinin` territorial quramin quraydi. Ekonomikaliq rayonlar regional ekonomika ha`m regional siyasattin` ob`ekti esaplanadi. Eger ilgeri ekonomikaliq rayonlastiriw xaliq xojalig`in planlastiriw maqsetinde ajiratilg`an bolsa, ha`zirgi waqitta olar islep shig`ariwdi territorial sho`lkemlestiriwdin` tiykarg`i formasi, ma`mleketlik regional siyasatinin` ob`ekti, o`ndiriwshi ku`shlerdi jaylastiriwdi ta`rtipke salip bariw ha`m basqariw ushin za`ru`r. Ekonomikaliq rayonlar tu`rli faktorlarg`a qarap ajiratiladi. Olar to`mendegiler: - Miynettin` territorial bo`listiriliwi ha`m territorial qa`niygelesiw; - Bazarg`a arnalg`an o`nimler islep shig`ariw, bazar ma`kaninin` qa`lipleskenligi; - Ta`biyiy sharayat ha`m qazilma bayliqlar, olardin` territorial birikpeleri; - Xalqi ha`m miynet resurslari; - Rayon payda etiwshi ha`m oni qurawshi oraydin` yaki oraylardin` barlig`i; - Ekonomikaliq-geografiyaliq orin; - Transport tu`rinin` rawajlang`anlig`i; - Regional infrastruktura sistemasinin` qa`lipleskenligi h.b. Barliq rayon payda etiwshi faktor ha`m printsipler eki u`lken topardi quraydi: ekonomikaliq (bazar ekonomikasi, ja`mlesiw, qa`niygelesiw, kompleks rawajlaniw, transport) ha`m territorial yaki geografiyaliq (ta`biyiy sharayat ha`m ta`biyiy bayliqlar, infrastruktura, xaliqtin` jaylasiw sistemasi, geografiyaliq orin). Ha`r bir ekonomikaliq rayonnin` o`zine say rayon payda etiwshi faktor ha`m islep shig`ariw tarmag`i bar. Bazi rayonlar qa`liplesiwinde qazilma bayliqlar, basqasinda transport geografiyaliq orin, u`shinshisinde qa`niygeli jumisshi ku`shi, to`rtinshisinde iri qalalar ha`m a`sirese paytaxt qalalar faktori a`hmiyetke iye boladi. Ekonomikaliq rayon o`zine say territorialliq kompleks ha`m territorialliq sistemani quraydi. Ekonomikaliq rayon territorialliq ja`mlesiw ha`m territorial qa`niygelesiwdin` o`z-ara birlesken, islep shig`ariwdi jaylastiriw ha`m territorial sho`lkemlestiriw, bul protsess ekonomikaliq na`tiyjeliligin asiriwshi basli faktor yaki forma esaplanadi. Ha`r qanday ekonomikaliq rayon yaki region birer bir xojaliq tarmag`in basqa jerlerge qarag`anda bul jerde ko`p toplang`anlig`i, rawajlandiriwdin` en` a`yyemgi bag`dari awil-xojalig`in jaylastiriw menen baylanisli. Sebebi awil-xojalig`inin` territorial sho`lkemlestiriw qa`siyetleri, yag`niy onin` areal siyaqlilig`i makroekonomikanin` basqa tarmaqlarina qaray tez ko`zge taslanadi. Mazmunina qaray ekonomikaliq rayon ma`mleket administrativ-territorial quramin sho`lkemlestiriw ha`m basqariwda u`lken a`meliy a`hmiyetke iye. VI-Lektsiya. O`ndiriwshi ku`shlerdi aymaklik sho`lkemlestiriw formalari
Regional ekonomika ushin o`ndiristi sho`lkemlestiriwdin` ha`r eki ta`repi yaki formasi basli esaplanadi. Sebebi sotsialliq sho`lkemlestiriw ha`m territorial formalardin` negizinde islep shig`ariw na`tiyjeliligin asiriw, tejemkerlik ha`m sonday-aq ekonomikaliq maqsetler jatadi. Eger sotsialliq sho`lkemlestiriw formalari o`ndiris ka`rxanalarinin`, olarda ba`nt bolg`an jumisshilar sanina qaray u`lken-kishiligi, adamlardin` ne islep shig`ariwina qa`niygelesiwi ha`m birge islesiwinde o`z ko`rinisin tapsa, territorialliq formalar ekonomikaliq ma`kan yaki landshaftta islep shig`ariw tarmaqlarinin` qanday formada jaylasiwi, ja`mlesiwi, ka`rxanalardin` o`z-ara territorial qatnasin an`latadi. Usi
ko`z-qarastan sotsialliq miynettin` bo`listiriliwi ha`m o`ndiristi sotsialliq sho`lkemlestiriw tarmaqlar, adamlardin` ka`sip ha`m o`ner qurami qa`niygelesiwin keltirip shig`aradi. Territorialliq miynettin` bo`listiriliwi ha`m o`ndiristi territorialliq sho`lkemlestiriw formalari bolsa ekonomikaliq rayonlar tu`ri ha`m sistemasi, olar ortasindag`i ekonomikaliq integratsiya protsessleri, territorialliq quram ha`m sistemani qa`liplestiredi. Ekonomikaliq karta yaki geoekonomikaliq ortaliqta islep shig`ariwdi territorial sho`lkemlestiriw formalari o`zine ta`n «geografiyaliq geometriya» ko`rinisinde ko`zge taslanadi. Olar tochkali, maydan yaki lenta siyaqli boladi; tochkalar qaysi bir islep-shig`ariw maydaninin` ishinde jaylasadi ha`m olar tu`rli siziqlar menen birlestiriledi. Ekonomikaliq tarmaqlari ishinde en` a`yyemgisi awil-xojalig`i esaplanadi. Olardin` evolyutsion rawajlaniwi territoriyaliq sho`lkemlestiriw formalarinin` quramallasip bariwi menen birge ju`z beredi. Awil-xojaliq tarmaqlari - diyxanshiliq ha`m sharwashiliqtin` ma`lim bir territoriyada jaylastiriliwi yaki shtandorti da`slep nemis ekonomisti Iogann Genrix fon Tyunen ta`repinen 1926-jilda islep shig`ilg`an. I.Tyunen o`zinin` ilimiy ideyasin abstrakt jag`dayda, o`z aldina basqa ma`mleketler menen baylanisli bolmag`an, ajiralip turg`an ma`mleket misalinda jaratti. Onin` oyinsha bul ma`mlekette tek g`ana bir qala bar bolip, ol awil-xojaliq o`nimlerin, tutiniwshi bir g`ana bazar yaki oray waiyzpasin o`teydi. Bul qala a`tirapinda awil-xojaliq o`nimlerin jetistiriw tiykarinan transport qa`rejeti, o`nimnin` awirlig`i, onin` sipatinin` buzilmaslig`i ha`m keltiriw qshiqlig`i belgileydi. Joqaridag`i ta`rtipte awil-xojalig`in jaylastiriw qala a`tirapinda o`zine say aylanbalardi payda etedi, olar ilimiy a`debiyatlarda «Tyunen zvenolari» ati menen belgili. Misali, birinshisi joqari da`rejede o`nimdar qala a`tirapi xojalig`inan ibarat bolip, onnan keyingi zveno orman xojalig`i, u`shinshisi miywe ha`m tuqimgershilikke quralg`an. Uliwma Tyunen 6 zveno belgilengen, olar joqaridag`ilardan tisqari tu`rli bag`dardag`i sharwashiliqti da o`z ishine aladi. A`lbette I.Tyunen ideyasi ma`lim bir da`rejede abstrakt esaplanadi, sebebi hesh qanday ma`mleket, a`sirese ekonomikanin` ha`zirgi globallasiw protsessinde du`n`ya xojalig`i sistemasinan ajiralg`an halda rawajlana almaydi. Biraq usig`an qaramastan avtordin` bul ta`liymati o`zinin` teoriyaliq a`hmiyetin, sonnan bazar ekonomikasi sharayatinda saqlap qalg`an. Sanaat o`ndirisinin` territorial ha`m da`wirlik sho`lkemlestiriw qa`siyetleri, ja`mlesiw da`rejesinin` joqarilig`i, ta`biyiy sharayati menen baylanisli emesligi ha`m sonin` menen ma`wsimlik bolmag`anlig`i ko`p ta`repten onin` ekonomikaliq na`tiyjeliligin ko`rsetedi. Ha`zirgi ku`nde jan`a joqari texnologiyalardin` («naw-xau») rawajlaniwi na`tiyjesinde global masshtabta sanaat tarmaqlari o`zlerinin` ekologiyaliq jaqtan tazalig`i, miynet talaplig`ina qaray tu`rli ma`mleketlerde jaylastirilmaqta. Milliy ha`m regional ekonomikada sanaatti territorial sho`lkemlestiriw formalari ja`nede anig`iraq ko`riledi. Sanaati rayonlastiriw yaki territorial sho`lkemlestiriwdin` birlemshi elementi sanaat ka`rxanasi esaplanadi. Usi da`rejede o`ndiristin` sotsialliq ha`m territorial sho`lkemlestiriw formasi, yag`niy ja`mlesiw birgelikte ko`zge taslanadi. Pa`sten ekinshi basqish sanaat punkti esaplanadi ha`m ol hesh bolmag`anda bir sanaat Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling