O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti “Kino, televideniye va radio san’ati” fakulteti

Shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi.Shunday kilib, shaxsning tuzilishiga, birinchi navbatda, uning individualligini kishi extirosining, ichki kiyofasining, kobiliyatlarining tuzilishida mujassamlashgan, shaxs psixologiyasini anglab yetish uchun zarur, lekin yetarli bulmagan sistemali tarzda tuzilish kiradi. Shu tarika shaxs tuzilishining birinchi tarkibiy kismi-uning individ ichkarisidagi (interindivid) kichik sistemasi aloxida namoyon buladi.
Shaxs uzi birikib ketgan jamiyat bilan, guruxlar bilan xakikiy munosabatlar sistemasida sub'yekt bulib, individning organik gavdasi ichidagi allakanday yopik bushlikdagina joylashgan bulishi mumkin emas, balki u uzini individlararo munosabatlar bushligida namoyon kiladi. Individ uz xolicha emas, balki shaxslararo birgalikdagi xarakatning xech bulmaganda ikkita individ (amalda birlik, gurux, jamoa) jalb etiladigan jarayonlari ana shu uzaro birgalikdagi xarakat ishtirokchilaridan xar birining shaxsi namoyon bulishi sifatida talkin kilinishi mumkin.
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxsning uzini namoyon kilishining barcha jixatlarini aks ettira olmaydi. Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir kismni -metaindivid (individning ustki kurinishi) kichik tuzilishini xam aloxida kursatish imkoniyati mavjuddir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshka individlar bilan "shu yerda va endilikda" mavjud bulgan alokalaridan xam tashkarida joylashtiriladi. Bunday xolda sub'yektning uz faoliyati yordamida bilib yo bilmasdan boshka kishilarga utkazadigan "jamgarmalari" psixologning dikkat markazida buladi. Bu bilan individ shaxs sifatida uzi bilan u yoki bu darajada boglik odamlarning akliy va xissiy-irodaviy jixatlarida faol tarzda xosil kilinadigan tub uzgarishlar sub'yekti bulib xizmat kiladi. Gap sub'yektning boshka individlarga ta'sir utkazishi chogidagina emas, balki bevosita bir laxzali uzaro birgalikda xarakat kilish chegaralaridan tashkarida xam uzligini boshkalarda uziga xos davom ettirishdek faol jarayon xakida bormokda. Sub'yektning uzligini boshka individda davom ettirishdan, boshka kishilarga utkazilgan "jamgarmalar" xisobiga uzining shaxs sifatida boshkalar "kungildagidek" urnashib kolishni ta'minlashdan iborat bulgan bu jarayon ayersonalizasiya (personajlashtirish) degan nom olgandir. Shunday kilib, inson shaxsning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsning individualligi, uning shaxslararo munosabatlar sistemasida va boshka odamlarda gavdalanganligi xamda shaxsning uzi kelib chikishiga kura individlararo, ijtimoiy alokalar va munosabatlar sub'yekti sifatida mavjud bulishiga barcha, uchala jixatning birligida ta'riflangan bulishi shart.
Shaxsni uning barcha uchala kichik tuzilishi jixatidan taxlil etishning birligini uning obru-e'tiborligi kabi muxim ta'rifi misolida kurib chikamiz.
Obru-e'tibor individlararo munosabatlar sistemasida tarkib topadi va guruxning rivojlanish darajasiga boglik xolda bir xil jamoalarda kat'iy avtoritarizm, kuchlining xukuki tan olinish sifatida afzalligiga kura "xokimiyat obru-e'tibori" sifatida namoyon bulsa, boshkalarida, ya'ni Yuksak darajada uyushgan guruxlarda esa "obru-e'tiborning" demokratik "xokimiyati" sifatida yuzaga chikadi. Bunda shaxsiy xususiyatlar guruxga xos xususiyat,guruxning xususiyatlari esa shaxs xos xususiyatlar sifatida (shaxsning interindivid kichik sistemasi) xizmat kiladi. Shaxsning metaindivid kichik sistemasi doirasidagi obru-e'tiborlilik-bu individlarning axamiyatga molik xolatlarda uzlari uchun axamiyatli karorlar kabul kila olish xukukining boshkalar tomonidan tan olinishi, u uz faoliyati bilan kushgan xissaning shaxsga tegishli faoliyatlari natijasidir. Yaxshi
rivojlanmagan guruxlarda bu uning a'zolari moslashuvchanligining natijasi bulsa, jamoa tusidagi guruxlarda jamoaning uzini uzi belgilashi samarasi xisoblanadi. Shunday kilib, jamoadagi obru-e'tiborlilik-bu sub'yektning avvalo boshkalarda (ba'zida u uz obru-etiborining kay darajada ekanligini bilmasligi xam mumkin) va fakat shu munosabat bilan sub'yektning uzida Yuksak darajada gavdalanganligi demakdir. Nixoyat, shaxsning individ ichidagi "bushligi"da-sub'yektning psixologik fazilatlari kompleksidir: birinchi xolda uzboshimchaligi, kattikkulligi, uziga ortikcha bino kuyishi, tankidni yoktirmasligi bulsa, boshka xollarda-prinsipialligi, bexad akilliligi, xayrixoxligi, me'yorida talabchanligi (shaxsning interaindivid kichik sistemasi) va xokazolar.
Shaxsning metaindivid kichik sistemasi kishining eng muxim ma'naviy extiyojlaridan biri-shaxs darajasiga kutarilish extiyojini, ya'ni uz faoliyati bilan boshka odamlarning akliy va xissiy jabxalarida ular uchun axamiyatga ega bulgan uzgarishlar yasashiniboshkalardan kuprok darajada ifoda etadi. Bunday extiyoj sub'yekt tomonidan anglanilgan yoki anglanilmagan bulishi mumkin, bir kishida u ancha terok,boshka birovida esa sekinrok bulishi, uning ruyobga chikarilishi boshka odamlar uchun ijobiy yoki salbiy okibatlar keltrishi mumkin, nixoyat, bir kishida bu extiyojlarni kondirish uchun vositalar mavjud bulishi (Yuksak darajada bilimdonligi, yoxud xissiy olimining boyligi, yoxud turli xildagi kuplab mamlakatlarga egalik, yoxud bexad mardligi va kat'iyligi, yoxud ana shu fazilatlarning xajmi evaziga) mumkin, boshkasida esa bunday vositalar ancha cheklangan buladi.