O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti “Kino, televideniye va radio san’ati” fakulteti

Shaxsning faolligi va uning xayotiy pozitsiyasi. Kishining tevarak-atrofda munosabat, birgalikda faoliyat va ijodiy ish jarayonida namoyon buladigan ijtimoiy axamiyatga molik uzgarishlar kilish layokati shaxsning faolligi sifatida tushuniladi. Shaxs faolligini ancha umumiy tarzdagi, birikma xolidagi ta'rifi uning goyaviy prinsipialligida, uz nuktai nazarini izchil ximoya kila borishida, suzi bilan ishining birligida ifodalanadigan faol xayotiy pozisiyasining bildiradi. Jamiyatda faol xayotiy pozisiya ijtimoiy burchga nisbatan ongli munosabatda bulishni, grajdanlikni, jamoachilikni, faoliyatga nisbatan ijodiy munosabatda bulishni, ilmiy dunyokarashga tayanadigan e'tikodni, ijtimoiy-axlokiy koidalarning buzilishiga murosasizlikni takozo etadi.
Ijtimoiy foydali faoliyatda me'yoridan ortikcha deb atalmish faollik kishilarga xos faol xayotiy pozisiya turishning eng muxim kurinishlaridan biri xisoblanadi. Me'yoridan ortikcha faollik-shaxs faolligining xali birinchi
kommunistik shanbalik uchun va keyinchalik mexnat zarbdorlari uchun, staxanovchilik xarakati, kommunistik mexnat brigadalari va shu kabilarga xos xolda namoyon bulishining sosialistik jamiyatda ruy beradigan turidar. Me'yoridan ortikcha faolik muayyan shaxs uchun kat'iyan majburiy bulmagan, lekin sosialistik jamiyatning oliy maksadlariga va kadriyatlariga mos keladigan faoliyat kursatilishini takozo etadi. Hech kim ishchiga mehnat huquqi tartib-qoidalariga binoan o’zining kunlik topshirig’idan oshirib yuborish, kelgusi yil xisobiga ishlash,fakat uz normasini emas, balki sexda uzi bilan birga ishlagan va Vatani ximoya kilish chogida mardlarcha xalok bulgan urtogining normasining xam bajarish, uz jamgarmalarining Tinchlik fondiga, yodgorlik urnatish uchun xadya kilish kabi talablarni kuymaydi. Bularning xammasi me'yoridan ortikcha faollik tufayli yuz beradi. Shaxs me'yoridan ortikcha faollik kursatgan xolda uzining ijtimoiy orzu-istaklari sari olga kadam tashlaydi. Shu asnoda pedagog me'yoridan ortikcha faollikni uning xujakursin uchun namoyish kilinadigan turidan farklay bilishi kerak. Uzi uchun majburiy bulgan, ya'ni koida tarzidagi faollik ukishda, mexnat tayyorgarligi va xokazo yetarli darajada faollik kursatmasdan, ba'zi xollarda xammaning kuz ungida "me'yoridan ortikcha" faolligi xakida tasavvur xosil kilish uchun urinadi. Jumladan, u devoriy gazeta chikarishni uz zimmasiga olayotib, extimol, bu bilan uzining butun kollektivga ma'lum bulib kolayotgan faoliyatsizligini yashirishga uringan bulishi xam mumkin. Me'yoridan ortikcha faollik me'yoridagi (normativ) faollikdan xoli va undan tashkarida yuz berishi mumkin emas.
Shaxsning moslashuvchanlikka ham, xulq atvorning salbiy (nokonformliligi) turiga xam zid bulgan jamoa tarzida uzini-uzi belgilashi xam uning faol xayotini pozisiyasidan dalolat beradi.
Yosh yigit va kizlarda faol xayotiy pozisiyaning shakllantirish axlokiy tarbiyaning eng muhim vazifalaridan biridir.
Shaxs va uning faolligi tugrisidagi garb nazariyalarining tankidiy taxlili. Xozirgi paytda garb psixologiyasida shaxsni tadkik kilish va tushunish borasida "insonparvarlik psixologiyasi" deb atalmish psixologiya vakillarining psixoanalitik nazariyalari va karashlari (shaxsning ekzistensialist nazariyalari) eng nufuzli yunalishlar bo’lib hisoblanadi.
Asrimiz boshlaridayoq venalik psixiatr va psixolog Z.Freyd kishi shaxsi faolligi manbai va xarakterining uzicha talkinini tavsiya kilgan edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va mayillari "senzura"ga ro’baro’ qiladi, bu esa kishini ularni cheklashga, tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib (kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa, Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining xakikiy sababi bulib xisoblanadi.