O’zbekiston iqtisodiy o’sishida milliy boylikning ahamiyati

1.2.2-jadval
Xufyona iqtisodiyot turlarining tavsifi¹⁶

	Kriminal iqtisodiyot	Majburiy nolegal iqtisodiyot
Sub’yektlar	An’anaviy kriminal, mafiya, oligarxlar, korrupsiyalashgan mansabdorlar, yirik va o’rta biznes	Kichik va o‘rta tadbirkorlar, o‘zini o‘zi ish bilan band etganlar, uy xo‘jaligi
Maqsad va motivlari bo‘yicha faoliyat tavsifi	Qasddan, shaxsiy boyishga yo‘naltirilgan	Yashab qolish uchun majbur bo‘lganligi
Insofsiz raqobat usullari	Soliqlarni to‘lamaslik, bozorlardagi kelishuvlar, davlat organlari xodimlarini sotib olish, raqobatsilarga jismoniy bosim o‘tkazish	Soliqlarni to‘lamaslik
Oqibatlari, zararlar ko‘lami bo‘yicha faoliyatlar tavsifi	Ochiq ijtimoiy xavfli, jinoiy ko‘rinishdagi faoliyatlar	Jamiyatga jiddiy zarar keltirmaydigan nolegal( norasmiy) faoliyatlar
Aholining munosabati	Negativ	Tarafdor, sabrli

Huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub’ektlari yashirin ishlab chiqarish va ayirboshlash bilan shug‘ullanadilar. Rasmiy ro‘yxatga olinmagan xo‘jalik sub’ektlariga quyidagilar kiradi:

– uy xo‘jaligi va korxonalarga naqd pulga yoki natura shaklidagi to‘lovlar asosida mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanuvchi tadbirkor sifatida rasmiy ro‘yxatga olinmagan jismoniy shaxslar;
– aholigi pullik uy va boshqa xizmatlar ko‘rsatish;
– legal tovar va xizmatlar ishlab chiqaruvchi yashirin korxonalar, sexlar. Ularning faoliyati statistika va buxgalteriyada hisobga olinmaydi.
Xufyona iqtisodiyot mikro, mezo, makro va megaiqtisodiyot darajalarida faoliyat yuritadi. Jahon miqyosida xufyona iqtisodiyot bank va korporativ sohalarida moliyaviy-iqtisodiy jinoyatlar, narkobiznes, foxishabozlik, odam savdosi, pornabiznes, yashirin qurol savdosi, “harom pullarni oqlash”, ya’ni jinoyatchilik orqali topilgan pullarni legallashtirish hamda korrupsiya shakllarida namoyon bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiyotining iyerarxik tarkibi tarkibiy qismlar o‘rtasidagi ko‘plab munosabatlar bilan tavsiflanadi, ularning eng xarakteristikasi muvofiqlashtirish va bo‘ysunishdir. Muvofiqlashtirish (gorizontal tartib) va bo‘ysunish (vertikal tartib) zamonaviy xufyona iqtisodiyotiga xosdir, shuning uchun xufyonali iqtisodiyot nafaqat iyerarxik, balki tarmoq tuzilmasi hamdir. Xufyona iqtisodiyotining aniq tuzilishi mamlakatda xuddi shunday rasmiy boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan parallel davlatning mavjudligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimizga imkon beradi.
Xufyona iqtisodiyoti piramida prinsipiga muvofiq tashkil etilgan. Piramidaning shakli tasodifan tanlanmagan. Birinchidan, u xufyona iqtisodiyoti sub’ektlarining o‘zaro ta’sirining vertikalligini ("pastda joylashgan"ning "yuqorida joylashgan"ga bog‘liqligi) qo‘llab-quvvatlaydi. Ikkinchidan, ma’lum miqdordagi taxminlar bilan har bir gorizontal segmentdagi ishtirokchilar soni aniq ko‘rsatilgan.
Odatda, piramida uchta segmentdan iborat ko‘rinadi (birinchisi yuqori). Albatta, har bir mezo-, mikro- va makro darajadagi hukumat uchun, piramidaning tarkibi har xil bo‘ladi. Federal darajadagi piramidaning yanada batafsil qurilishi bilan, har bir segment, ehtimol, davlat tuzilishining piramidalari va mezo-mikro birlashganda elementlar guruhlari tomonidan shakllangan ma’lum bir relyefni aks ettiradi.
Tetraedral piramidaning sammiti quyidagilardan iborat:
1) ijro etuvchi hokimiyatning birinchi shaxslari, shuningdek, qonun chiqaruvchi organlarning yordamchilari, zarur qarorlarni qabul qilish uchun haqiqiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan sud, tergov, moliya organlarining birinchi vakillari;
2) moliyaviy va sanoat kapitali - kapitali mikro va mezoskal budjetiga to‘g‘ri keladigan tadbirkorlar;
3) uyushgan jinoiy uyushma - bir tomondan, katta biznesning vakillari, ikkinchi tomondan - jinoiy olamning vakillari bo‘lgan jinoiy ishbilarmonlar;
4) pravoslav cherkovining avtoritar iyerarxik institute davlat aralashuvi bilan yopilgan katta pul oqimi bilan ko‘chmas mulkning eng yirik egasidir.
Piramidaning o‘rta segmentini tadbirkorlar, ishbilarmonlar, moliyachilar, sanoatchilar tashkil etadi. Bu odamlarni bir narsa birlashtiradi - oddiy bozor iqtisodiyotiga ega mamlakat o‘rta sinfining asosi bo‘lish istagi va imkoniyati. Bu sinf shuningdek o‘z pozitsiyalarini shaxsiy foydalari uchun ishlatadigan bir qator "o‘rtacha" (ta’sir doirasi bo‘yicha) mansabdor shaxslar, jinoiy unsurlarni o‘z ichiga oladi.
Piramidaning o‘rta qismidagi xufyona ishchilarining potensial ittifoqchilari, bizning fikrimizcha, uchinchi segmentning haddan tashqari qismi - yollangan ishchilar, oddiy davlat xizmatchilari, oddiy jinoiy elementlar bilan ifodalanadigan piramidaning oyoqlari.
Xufyona darajalari va faoliyat shakllarining ramzi quyidagicha bo‘lishi mumkin: rasmiy, oligarx, jinoiy element, tadbirkor, yollangan ishchi. Shunga o‘xshash taqsimotlar noaniq darajalar va iqtisodiy faoliyat shakllarini belgilash bilan mos keladi (jinoiy unsurlar bundan mustasno). Buning sababi shundaki, mamlakat aholisining katta qismi xufyonali faoliyat bilan shug‘ullanadi.