O’zbekiston iqtisodiy o’sishida milliy boylikning ahamiyati

3. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanish sabablari va omillari.
Xufyona iqtisodiyot rivojlanishi, birinchi navbatda, davlat tomonidan iqtisodiyot tartibga solinishiga javoban paydo bo‘lgan munosabat sifatida qabul qilinishi kerak. Tartibga solish jarayoni cheklovlarsiz bo‘lmaydi, cheklovlarni puxta o‘ylamay joriy etish ularga amal qilmaslikni yuzaga keltiradi, ayniqsa, buning oqibatida biron naf ko‘rish mumkin bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotning ko‘p turlari (masalan, soliq to‘lashdan bosh tortish) davlat tomonidan tartibga solish jarayonidagi kamchiliklar sababli yuzaga keladi, masalan boshqaruvning byurokratlashtirilganligi, soliq stavkalari yuqoriligi va h.k. Xufyona iqtisodiyotining rivojlanishi, bir tomondan, davlatning aralashuvi haqiqatiga munosabatdir. Cheklovlarsiz tartibga solish mumkin emas va asossiz cheklovlar ularning buzilishiga olib keladi, ayniqsa bu foydali bo‘lsa. Xufyona iqtisodiyotining ko‘plab turlari (masalan, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash) ko‘p jihatdan davlat tomonidan tartibga solishning kamchiliklari bilan izohlanadi:
– menejmentning byurokratizatsiyasi, soliqlarning haddan tashqari ko‘pligi va boshqalar. Biroq, hatto eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimi ham xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Va eng kam soliq bo‘lgan taqdirda xam, soliq to‘lovchilarning bir qismi majburiy ravishda to‘lashdan bo‘yin tovlashadi.
– boshqa tomondan, zamonaviy xufyona iqtisodiyoti nafaqat bozor erkinligini cheklashga urinishlar natijasida, balki bozor munosabatlarining o‘ziga xos xususiyati tufayli ham paydo bo‘ldi. Bozor iqtisodiyoti foyda olish, daromadlarni taqsimlash asosida qurilgan. Diniy etika va ijtimoiy o‘zini tutishning boshqa shakllari foyda uchun bo‘lgan tashnalikni qondirishi mumkin, ammo uni bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun, "jekpotni" urish uchun imkoniyat paydo bo‘lganda, odamlar (yoki odamlar guruhlari) ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy manfaatlariga erishish uchun uzoq muddatli ijtimoiy manfaatlardan voz kechadilar. Har qanday holatda ham foyda olishga chanqoqlik "ikkinchi" va "qora" xufyona iqtisodiyotiga xosdir.
Iqtisodiy faoliyatni xufyona amalga oshirish, birinchi navbatda, qonun doirasidagi harakat bilan, ya’ni yuqori transaksiya xarajatlari bilan bog‘liq. Transaksiya xarajatlarining tasnifiga asoslangan holda, ta’kidlash lozimki, bunda asosan shartnomani tuzishdagi yuqori xarajatlar, mulkchilik huquqlarini tafsirlash va uchinchi shaxslardan himoyalash xarajatlari nazarda tutiladi. De Soto ushbu xarajatlarni «qonunga bo‘ysunish bahosi», deya ta’riflaydi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
– qonundan foydalanish xarajatlari (yuridik shaxsni ro‘yxatga olish, litsenziya olish, bankda hisobvaraqlar ochish, yuridik manzilga ega bo‘lish va boshqa rasmiyatchiliklarni bajarish xarajatlari);
– qonun doirasida faoliyatni davom ettirish zarurati bilan bog‘liq xarajatlar (soliqlarni to‘lash); mehnat munosabatlari sohasida qonun talablarini bajarish (ish kunining uzunligi, eng kam ish haqi, ijtimoiy kafolatlar); oshkora sud tizimi doirasida nizolarni hal etishda sud xarajatlarini to‘lash¹⁷.
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, xufyona iqtisodiyot hajmini kamaytirish mumkin, ammo eng yaxshi markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega mamlakat ham uni butunlay yo‘q qila olmaydi. Soliq stavkalari eng past darajada bo‘lgan taqdirda ham ba’zi bir soliq to‘lovchilar soliq to‘lashdan qochishadi.
Ikkinchi tomondan qaraganda, zamonaviy xufyona iqtisodiyot faqatgina bozor erkinligini cheklash natijasida vujudga kelgan, deb bo‘lmaydi, bunga ma’lum jihatdan bozor munosabatlarining tabiati ham sabab bo‘lgan. Bozor xo‘jaligi foydani ilohiylashtirishga, daromadga sig‘inishga asoslangan holda shakllantiriladi. Shu sababdan bir lahzada katta daromadga ega bo‘lish imkoniyati yuzaga kelganda, ba’zi insonlar yoki insonlar guruhi jamiyat manfaatlaridan o‘zlarining manfaatlarini yuqori qo‘yishadi. Boylikka ega bo‘lish ishtiyoqi ko‘proq “ikkinchi” va “qora” yashirin iqtisodiyot uchun xosdir.
Xufyona iqtisodiyotning vujudga kelish va rivojlanish sabablari va omillari xilma-xil bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat:
1. Antropologik omillar, ya’ni insonning qarama-qarshi tabiati, undagi yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi kurash xususiyatlari.
2. Iqtisodiy omillar: davlatning soliq siyosatidagi kamchiliklar, bozorning tovar va xizmatlar bilan to‘yinmaganligi; iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari o‘rtasidagi muvozanat va balansning mavjud emasligi;iqtisodiyotning siklik tebranishlari, aholi xarid qobiliyatining pastligi; transaksiya xarajatlarining yuqoriligi;
3. Huquqiy omillar: qonunchilik bazasining takomillashmaganligi, iqtisodiy jinoyatchilikka qarshi kurash mexanizmining mukammal emasligi; huquqni himoya qilish organlari faoliyatining samarasizligi;
4. Ijtimoiy-siyosiy omillar: ijtimoiy-siyosiy vaziyat, davlatga ishonch darajasi; jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning hal etilishi darajasi; aholining ijtimoiy-psixologik kayfiyati; davlatning xususiy mulk va sektorga munosabati;
5. Ijtimoiy omillar: aholining tabaqalanishi darajasi; ishsizlik darajasi; kam ta’minlangan aholi qatlamlarining ko‘lami; mehnat migrantlarining ko‘pligi; mehnat munosabatlari, mehnat sharoitlari, ish haqi tizimi; ijtimoiy kafolatlar, pensiya ta’minoti;
6. Ma’muriy omillar: davlat boshqaruvi tizimidagi kamchiliklar; byurokratiya, davlat xizmatchilarining kompetentlik va mas’uliyatlilik darajasi; tadbirkorliklarga ma’muriy bosim, xomiylik qilishga majburlash darajasi va boshqalar (qarang: 1.3.1-rasm).



iqtisodiy





antropologik

huquqiy

Xufyona iqtisodiyot
rivojlanishi omillari





ijtimoiy-siyosiy

ma’muriy



ijtimoiy