O’zbekiston Milliy universiteti Biotexnologiya yo’nalishi 2-kurs talabasi Rashidov Adhamning Mikrobiologiya va Virusologiya fanidan tayyorlagan

---

O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus 
ta’lim vazirligi Mirzo Ulug’bek nomidagi 
O’zbekiston Milliy universiteti 
 
Biotexnologiya yo’nalishi 2-kurs talabasi Rashidov Adhamning 
Mikrobiologiya va Virusologiya fanidan tayyorlagan 
 
Mustaqil ishi 
 
 
Qabul qildi: 
 

---

 
 
 
 
 
Re’ja: 
1. Mikroorganizmlar yashash sharoitlari va ular haqida malumot. 
2. Tuproq mikroflorasi haqida malumot. 
3. Suv mikroflorasi haqida malumot. 
4. Havo mikroflorasi haqida malumot.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

1. Mikroorganizmlar yashash sharoitlari va ular haqida malumot. 
Mikroorganizmlar tabiatda keng tarqalgan. Ular tuproqda, suvda, havoda va odam va 
boshqa organizmlar tanasida uchrashi mumkin. Mikroorganizmlar moddalar almashinuvi 
jarayonlarida ishtirok etishadi. Ular tashqi muhitning turli xil sharoitlariga moslashishi 
mumkin va turli xil miqdorda uchrashi mumkin. Har bir obyekt o’ziga xos harakterga va 
mikrofloraga ega. Mikroorganizmlar haqidagi bilim va tushunchalar yuqumli kasalliklarni 
oldini olish imkonini beradi. 
Bakteriyalar tabiatda boshqa tirik organizmlarga qaraganda, keng tarqalgan. Chunki ular 
nihoyatda mayda bo`lganligi va tashqi muhit omillariga tez moslasha olganligi, turli-tuman 
oziq moddalarni iste’mol etishi sababli boshqa organizmlar yashay olmaydigan joylarda 
ham yashay oladi. Ular tuproqda, suvda, havoda va boshqa organizmlar tanasida uchraydi. 
Mikroorganizmlarning tuproqda tarqalishi Mikroblar tashqi muhitdagi hamma 
ob’yektlardan ko`ra tuproqda ayniqsa ko`p bo`ladi. Mikroblar suv va havoga asosan 
tuproqdan tarqaladi. Tuproqda mikroblarning hayoti va faoliyati uchun organik va mineral 
moddalar, yetarli namlik, quyosh nurlaridan himoya qilishga o`xshash eng qulay sharoitlar 
mavjud. Tuproqning turli qatlamlarida mikroblar bir tekis tarqalgan emas. Eng ustki 
qatlamida mikroblar kam bo`ladi, chunki bu yerda mikroblar quriydi va quyosh nurlarining 
ta’sirida tez nobud bo`ladi. Yerning 10-20 sm chuqurlikdagi qatlamida mikroblar 
hammadan ko`prok bo`ladi. Yer chuqurlashgan sari mikroblarning xarakteri o`zgaradi va 
ularning umumiy miqdori kamaya boradi, 4-5 m chuqurlikdagi tuproq esa deyarli sterilli 
bo`lishi mumkin. Lekin mikroblar ancha chuqur qatlamlarda ham bo`lishi mumkin. 
Tuproqning tarkibiga, yoritilish sharoitiga, namlik darajasiga, yil fasllariga, iqlim sharoitiga 
va omillariga qarab tuproq mikroflorasi miqdor va sifati jihatidan ham farq qiladi. Masalan, 
taqir, toshloq, qumloq tuproqlarda mikroblar juda kam bo`ladi, haydab qo`yilgan va 
o`g’itlangan tuproqlarda ayniqsa ko`p bo`ladi. Organik moddalar ko`p bo`lgan yerlarda 
mikroblarning har xil turlari ko`payishiga qulay sharoit yaratiladi. Ular ayniqsa 
o`simliklarning ildizida (rizosferada) ko`p miqdorda to`planadi. Tuproqda bir necha million, 
hatto milliardgacha bakteriya bo`lishi mumkin. 1 g mozor tuprog’ida 19 mlrd. bakteriya 
borligi aniqlangan. M. V. Fedorovning ma’lumotlariga ko`ra 1 gektar yerning 25 sm 
chuqurlikdagi tuprog’idan olingan mikroblarning og’irligi 3 tonnaga yetgan, demak, 1 g 
tuproqda 5 mlrd. bakteriya bo`lgan. Tuproqda nitrifikatsiyalovchi, denitrifikatsiyalovchi, 
azot to`plovchi, oltingugurt bakteriyasi, kletchatkani parchalovchi; mog’or zamburug’lari, 
achitqilar, sodda hayvonlar va mikroskopik yo`sinlar bo`ladi. Ularning ayrimlari oziqlarga 
tushib, ularni buzadi. Ayrim tur bakteriya, achitqi, mog’or zamburug’larning sof kulturasi 
ajratilib, ulardan antibiotiklar, vitaminlar, fermentlar va boshqalar tayyorlanadi. Tuproqdagi 
organik va mineral moddalarning almashinuvida mikroorganizmlar asosiy rol o`ynaydi; 
tuproqdagi mikroblarning ta’sirida har yili tuproqqa tushadigan barcha organik moddalar 
(o`simlik qoldiqlari, mol o`ligi) oddiy birikmalarga parchalanadi va ular o`simliklar uchun 
oziq 
moddaga 
aylanadi. 
Tuproq 
strukturasini 
va 
gumusni 
hosil 
qilishda 
mikroorganizmlarning ahamiyati juda katta. Gumus tabiatdagi turli o`simlik birikmalaridan, 

---

anaerob va aerob bakteriyalar hamda zamburug’lar ishtirokida hosil bo`ladi. Evolyutsion 
taraqqiyot natijasida tuproq mikroorganizmlarining ayrim guruhlari orasida metabioz 
munosabat hosil bo`lgan, ayrim guruh mikroorganizmlar orasida esa antagonizm bo`lib, 
bakteriya va zamburug’lar birbirining rivojlanishiga to`sqinlik qiladi yoki birisi ikkinchisini 
yo`q qiladi. Antagonist bakteriyalar tabiatda, tuproqda bo`ladigan jarayonlarda, ayniqsa, 
kasallik qo`zg’atuvchi mikroblarga qarshi kurashishda muhim ahamiyatga ega. Ko`pchilik 
bakteriyalar o`simlik ildizida ko`payib, ularni fitopatogen zamburug’lar ta’sirotidan himoya 
qiladi. Tuproqda aktivator degan mikroblar bo`ladi, ular yashash davrida hosil qilgan 
mahsulotlari bilan o`simliklarning o`sishi va rivojlanishini tezlatadi. Bir tuproq tarkibida bir 
necha mingdan yuz milliongacha shu mikrobdan bo`lishi mumkin. Spora hosil qiladigan va 
hosil kilmaydigan bakteriyalar, achitqi va boshqalar aktivator bakteriyalarga kiradi. Tuproq 
mikroblarining ko`pchilik turi (azotobakter, tugunakli bakteriya, nitrobakteriya, zamburug’, 
aktinomitset va boshqalar) tiamin, riboflavin, G, K, V6 , V12 vitaminlari, biotin, nikotin 
kislotasi va boshqa vitaminlarni hosil qiladi. O`simlik ildizlariga yaqin tuproqdan biotik 
moddalar 
va 
aminokislotalarni 
mikroblar 
o`zlashtiradilar. 
Antibiotiklar 
ayrim 
o`simliklarning ildizlarida to`plansa, boshqa o`simliklarning tanasi va yaprog’ida to`planadi 
va uzoq vaqt saqlanadi. Mikroorganizmlarning ayrim turlari ildiz chiqindilari bilan 
oziqlanib, ildizlarni chiqindilar ta’siridan asraydi. O`simliklar o`z navbatida rizosfera 
mikroblariga ta’sir etib, ularning tuproqdagi ayrim turlarini saklab qoladi. Tuproqda patogen 
mikroblar ham uchraydi, ular tuproqqa hayvon o`ligi chiqindilari, zararlangan oqar suv va 
turli tashlandiqlar bilan tushadi. Ayrim patogen mikroblar (kuydirgi va qoqshol kasalligini 
qo`zg’atuvchilar) tuproqda rivojlanadilar, lekin ko`pchilik patogen mikroblar tuproqda 
rivojlana olmaydi. Natijada ularning kasallik qo`zg’atish qobiliyati yo`qoladi va ular o`ladi. 
Bakteriyalar tuproqda sharoitga qarab har xil uzoqlikda yashaydi. Masalan, sil tayoqchasi 5 
oydan 2 yilgacha, brutsellalar - 100 kungacha, cho`chqa saramasini 47 qo`zg’atuvchi - 166 
kungacha, yiring hosil qiluvchi kokklar - 2 oygacha, cho`chqa o`lati virusi - 5 kungacha 
yashaydi. Ammo patogen mikroblarning sporalari (kuydirgi, qoqshol, yomon shish, qora 
son qo`zg’atuvchilarning sporalari) tuproqda bir necha o`n yillab yashaydi. Patogen 
mikroorganizmlar bilan zararlangan tuproq ayrim yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi manba 
hisoblanadi. Bunda asosan kuydirgi, qora son, qoqshol, yomon shish qo`zg’atuvchilari juda 
xavfli hisoblanadi. CHorvachilikda mollar uchun ferma va suv havzalari quriladigan 
joylarni rejalashtirishda hamda tuproqning mikroorganizmlar bilan ifloslanganligini 
aniqlashda uni mikrobiologik jihatidan tekshirish muhim sanitariya ahamiyatga egadir. 
Bakteriologik tekshirish uchun 1-2 sm chuqurlikdan maxsus koshik bilan tuproq olinadi va 
uning mikroblar bilan ifloslanganlik darajasi 1g tuproqdagi mikroblarning soni bilan 
belgilanadi. Tuproqda ichak tayoqchasining titri va patogen mikroblarning borligi ham 
aniqlanadi.