O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

Ayniyat qonuni. Ayniyat qonuni aqliy mushohada yuritish jarayonida fikrning aniqligini ifodalaydi. Ayniyat qonunini quyidagicha ifodalash mumkin: ma’lum bir predmet haqida aytilgan aniq bir fikr ayni bir muhokama doirasida, ayni bir vaqtda o‘z-o‘ziga tengdir. Uni “A-A dir” formulasi ifodalaydi.

Ayniyat qonuni simvolik mantiqda, ya’ni mulohazalar mantig‘i va predikatlar mantig‘ida o‘ziga xos ko‘rinishga ega.

Mulohazalar mantig‘ida a → a va a ↔ a. (Bunda, a – har qanday fikrni ifodalovchi belgi, → implikatsiya belgisi, ↔ ekvivalentlik belgisi.) Predikatlar mantig‘ida (x(R(x)→R(x)). Bu ifoda quyidagicha o‘qiladi: har qanday X uchun, agar X R belgiga ega bo‘lsa, X shu belgiga ega, degan fikr to‘g‘ri bo‘ladi.

Mazkur qonun o‘zining obyektiv asosiga ega. Borliqdagi predmet va hodisalar harakatda, rivojlanishda bo‘lib, doimo o‘zgarib turishiga qaramay, ularda nisbiy barqarorlik mavjud. Xususan, ular bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib turishiga qaramay, muayyan vaqt davomida sifatini saqlab qoladi, o‘sha “predmetlik” yoki “hodisalik” holatidan chiqib qolmaydi, Masalan, ilgari bizga tanish bo‘lgan odamni ma’lum vaqt o‘tgandan so‘ng ko‘rsak, anchagina o‘zgarib qolishiga qaramay, uni tanib olishimiz mumkin. Nisbiy barqarorlik tufayli tabiat va jamiyatdagi predmetlar va hodisalar bir-biri bilan aralashib ketmaydi, shu sababli ularning inson ongidagi in’ikosi ham aniq bo‘ladi va odamlar muhokama predmetini aniq ifodalash imkoniyatiga ega bo‘lishadi hamda fikrlash jarayonida bir nechta ma’noli so‘zlarni, iboralarni aynanlashtirmaslikka harakat qilishadi.

Ayniyat qonuni bilish subyekti oldiga bir qancha talablarni qo‘yadi.

1-talab. Muayyan predmet to‘g‘risida muhokama yuritish jarayonida muhokama predmetining fikriy mazmuni saqlanishi lozim. Masalan, termin xulosa chiqarishning asosida qanday ma’noda ishlatilgan bo‘lsa, chiqarilgan xulosada ham shu ma’noda bo‘lishi kerak, ya’ni termin asos va xulosada aynan bir xil bo‘lishi kerak. “Olim – ijodkor. Salimov – olim. Demak, Salimov – ijodkor” misolida “ijodkor” termini asos va xulosada aynan bir ma’noda bo‘lib, ayniyat qonuni talabi saqlangan. “Maktab – o‘quv dargohi. T.N.Dolimov – maktab yaratgan olim. Demak, T.N.Dolimov – o‘quv dargohi yaratgan” misolida “maktab” termini aynan bir ma’noda emas, xususan, brinchi asosda o‘quv dargohi ma’nosida, keyingi asosda ilmiy maktab ma’nosida qo‘llanilgan; ana shuning uchun ham noto‘g‘ri xulosa chiqqan.

2-talab. Terminda (so‘zda, ifodada) fikr aniqligiga erishish lozim. Bu talabga binoan, asoslarda ishlatilayotgan har bir termin ma’nosi aniq, to‘g‘ri ta’riflangan bo‘lishi kerak. Ta’rifning to‘g‘ri bo‘lishi noma’lumning (masalan, “A”ning) ma’nosini ma’lum bo‘lgan narsa (masalan, “B”) orqali tushuntirishni taqozo etadi, ya’ni “A”-“B”dir der ekanmiz, ularning aynanligini o‘rnatishimiz kerak. Masalan, uchburchakni (A) geometrik shakl (B) sifatida ta’riflasak, xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lamiz, chunki “B” ning ma’nosi kengroq (uchburchakdan boshqa geometrik shakllar ham, masalan, romb, kvadrat va shu kabilar bor), ya’ni ularning ma’nolarida aynanlik yo‘q. Aynanlik bo‘lishi uchun “B”ni tekislikda uchta o‘zaro kesishadigan , burchaklari yig‘indisi 180 gradusga teng geometrik shakl sifatida tushunishimiz kerak.

3-talab. Formal va mazmun jihatidan aynanlikni farqlash lozim. Yuqorida keltirilgan ikki misolning formal asoslari aynandir (bir xil mantiqiy strukturaga ega), lekin ularning mazmuniy asoslari aynanlikka ega emas, ya’ni ular turlicha ma’no-mazmunga ega.

4-talab. Kommunikatsiya jarayonida so‘zlarning aynanligi va tafovuti o‘rnatilishi lozim. Bunda gap omonimlar, sinonimlar va polisemiya to‘g‘risida bormoqda. Xususan, omonimlardan (bir tovush shakliga, ammo turli ma’nolarga ega so‘zlardan) noto‘g‘ri foydalanish ularni haqsiz ravishda aynanlashtirishga olib kelishi mumkin. Masalan, “O‘t” so‘zi olovni, o‘simlik turini, organizm a’zosini, fe’lni (masalan, yuqoriga o‘t) ifodalaydi. Agar bu so‘zning ma’nolari farqlanmasdan ishlatilsa, muhokamada xatoga yo‘l qo‘yiladi. Masalan, “O‘t–o‘simlik. Inson organizmi a’zolaridan biri – o‘t. Demak, inson a’zolaridan biri–o‘simlik” desak, xato bo‘ladi.

Xuddi shunday xatoga sinonimlarni noto‘g‘ri ishlatganda (sinonimlar-tovushlari, aytilishi har xil, lekin ma’nosi bo‘yicha o‘xshash so‘zlar, masalan, aft, chehra, yuz) va polisemiyadan noto‘g‘ri foydalanganda (polisemiya-birorta so‘zning ko‘p ma’noligi) yo‘l qo‘yiladi.

Shunday qilib, mavjud termin, tushunchalardan foydalanar ekanmiz yoki yangilarini yaratar ekanmiz, ayniyat qonuniga muvofiq, muhokamamiz davomida qo‘llayotgan terminlar, so‘zlarning o‘z-o‘ziga aynanligini, mazmunidagi aniqlikni saqlab qolishimiz kerak. Aks holda, fikr yuritishda turli mantiqiy xatolar kelib chaqishi mumkin.

Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ayniyat qonuni predmet va hodisalar-ning nisbiy barqarorligini ifodalaydi, lekin bu qonunga rioya qilish terminlar, tushunchalarni butunlay o‘zgartirmasdan qo‘llash kerak degan ma’noni anglatmaydi. Bilish taraqqiyoti davomida predmetlar, hodisalar rivojiga mos ravishda ular haqidagi bilimlarimiz ham taraqqiy etib boradi. Shuning uchun ham terminlar, tushunchalarning mazmuni predmet va hodisalarni to‘laroq bilib borishimiz bilan o‘zgarib, boyib boradi. Ayniyat qonuni buni rad qilmaydi, aksincha, uni hisobga olgan holda har qanday muhokamani formal jihatdan to‘g‘ri qurishni ta’minlashga xizmat qiladi.