O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent
Oddiy qat’iy sillogizmning IV figurasi
Download 1.78 Mb.
|
MANTIQ TARIXI VA NAZARIYASI DARSLIK (LOTINCHA)6
|
Oddiy qat’iy sillogizmning IV figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:
Asoslarning biri inkor mulohaza bo‘lsa, katta asos umumiy mulohaza bo‘ladi. Katta asos tasdiq mulohaza bo‘lsa, kichik asos umumiy mulohaza bo‘ladi. IV figuraning beshta to‘g‘ri modusi mavjud: AAI-Bramalip, AEE-Camenis, IAI-Dimaris, EAO-Fesapo, EIO-Fresison. Masalan, A. Halol odamlarning hammasi vijdonlidir. A. Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir. I. Ba’zi adolatli kishilar halol odamlardir. Sillogizmning IV figurasi umumiy tasdiq mulohaza ko‘rinishidagi xulosani bermaydi. Aristoteldan boshlab, barcha mantiqshunoslar sillogizmning I figurasi va uning moduslariga katta e’tibor berganlar. Ular I figurani mukammal deb bilganlar, uning xulosalarini aniq va yaqqol, deb hisoblaganlar. Sillogizmning boshqa figuralarini nomukammal deb, ularning xulosalarini chin ekanligini aniqlash uchun I figuraga keltirish zarur, deb hisoblaganlar. Bu mantiqiy amal bajarilganda moduslarning nomiga e’tibor beriladi: Modusning nomida «s» harfi bo‘lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan mulohaza to‘liq almashtirilishi shart (conversio simplex). Modusning nomida «p» harfi bo‘lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan mulohaza qisman almashtiriladi (per accidens). Modusning nomida «m» harfi bo‘lsa, unda sillogizm asoslarining o‘rnini almashtirish (metathesis yoki mutatio pramissarum) zarur. Moduslarning bosh harflari (B, C, D, G‘) ularni I figuraning qaysi modusiga keltirilishini ifodalaydi. II va IV figuralarning Cesare, Camestres va Camenes moduslari I figuraning Celarent modusiga keltiriladi. II figuraning Darapti, Disamis moduslarini 1 figuraning Darii modusiga, Festino modusini 1 figuraning Ferio modusiga keltiriladi. Modusning nomidagi «k» harfi shu modusning I figura moduslaridan birortasi orqali alohida usul vositasida isbotlanishini bildiradi. Bu usul Reductio ad absurdum deb ataladi. Endi bu qoidalarga asoslangan holda bir necha misollarni ko‘rib chiqamiz: II figuraning Cesare modusi I figuraning Celarent modusiga keltiriladi (4-qoida). 1-qoidaga ko‘ra II figuraning katta asosi to‘liq almashtiriladi.
Shakllarni taqqoslash katta asosni to‘liq almashtirish orqali II figuraning I figuraga keltirilganligini ko‘rsatadi. Masalan: Hech bir hayvon ongli mavjudot emas.
Hech bir inson hayvon emas. Hech bir ongli mavjudot hayvon emas.
Hech bir inson hayvon emas. Yana bir misol. III figuraning Darapti modusini I figuraning Darii modusiga keltiramiz. Daraptidagi kichik asos qisman almashtiriladi (2-qoida). III figura Darapti. I figura Darii.
A.Hamma mantiqshunoslar A.Hamma mantiqshunoslar faylasufdir. faylasufdir. A.Hamma mantiqshunoslar I. Ba’zi ilmli kishilar ilmli kishilardir mantiqshunosdir I. Ba’zi ilmli kishilar I. Ba’zi ilmli kishilar faylasufdir. faylasufdir. IV figuraning Bramanlip modusi I figuraning Barbara modusiga asoslarning o‘rnini almashtirish orqali keltiriladi (3-qoida). IV figura Bramanlip. I figura Barbara. A. Hamma R-M. A. Hamma M-S.
I. Ba’zi S-P A. Hamma S-P Masalan: A. Halol odamlarning hammasi vijdonlidir. A. Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir. I. Ba’zi adolatli kishilar halol odamlardir. A. Hamma vijdonlilar adolatli kishilardir.
A. Halol odamlarning hammasi adolatli kishilardir. IV figuradagi juz’iy xulosaning I figuradagi umumiy xulosa ko‘rinishini olishi 2-qoida bilan izohlanadi. Endi II figuraning Camestres modusini I figuraning Celarent modusiga keltiramiz. Buning uchun uchinchi va birinchi qoidalardan foydalanamiz, ya’ni II figura asoslarining o‘rnini o‘zgartirib, kichik asosni to‘liq almashtiramiz. II figura Camestres. I figura Celarent. A. Hamma P-M. E. Hech bir M-S emas. E. Hech bir S-M emas. A. Hamma P-M. E. Hech bir S-P emas. E. Hech bir P-S emas yoki hech bir S-P emas. Masalan: A.Hamma insonlar tirik E. Hech bir tirik mavjudot mavjudotdir. tosh emas. E.Hech bir tosh tirik A. Hamma insonlar tirik mavjudot emas mavjudotdir. E.Hech bir tosh inson emas. E. Hech bir inson tosh emas. Reductio ad absurdum usuli 5-qoida bilan bog‘liq, ya’ni modusning nomida «k» harfi bo‘lgan holatlarda qo‘llaniladi. Bunday moduslarga II figuraning Baroko va III figuraning Bokardo moduslari misol bo‘ladi. Bu moduslar I figuraning Barbara modusiga keltiriladi. Bunda reductio ad absurdum, ya’ni «bema’nilikka olib kelish» usulidan foydalaniladi. Bu usulning mohiyati quyidagicha: biz ikki asosdan ma’lum bir xulosaga kelamiz. Kimdir xulosaning to‘g‘ri ekanligini inkor qiladi. Biz bu inkorning bema’ni ekanligini isbotlashimiz kerak. Buning uchun biz xulosa asoslarini tan olgan holda, xulosani inkor qilish mumkin emasligini asoslab beramiz. Masalan: II figura Baroko. A. Hamma P-M. O. Ba’zi S-M emas. O. Demak, ba’zi S-P emas. Xulosa, ya’ni «ba’zi S-R emas» ekanligi inkor qilinadi. Unda shu xulosaga zid bo‘lgan mulohaza chin deb qabul qilinishi kerak: «Hamma S-R» – chin mulohaza. Xulosaga zid bo‘lgan mulohaza kichik asos qilib olinadi1. Natijada o‘rta termini «P» bilan ifodalangan Barbara modusli sillogizm hosil qilinadi: A. Hamma P-M. A. Hamma S-P. A. Hamma S-M. Shunday qilib, dastlabki xulosani inkor qilgan holda «Hamma S-M», degan xulosaga kelinadi. Lekin bu xulosa dastlabki sillogizmning kichik asosiga zid bo‘ladi. Natijada, dastlabki sillogizmning asoslarini tan olib, xulosasini inkor qilganlar ziddiyatga duch keladilar. Shunday qilib, biz ularning e’tirozlari «bema’nilikka olib kelganligini», ya’ni ad absurdum ekanligini asosladik. III figuraning Bokardo modusi ham xuddi shu usul orqali I figuraga keltiriladi. Bokardo: O. Ba’zi M-P emas. A. Hamma M-S. O. Ba’zi S-P emas. «Ba’zi S-P emas», degan xulosaning chinligini inkor qilgan holda unga zid bo‘lgan «Hamma S-P», degan mulohaza chin deb olinadi. Bu mulohaza «Hamma M-S» asosi bilan birgalikda o‘rta termini «S» bo‘lgan sillogizmni hosil qiladi: A. Hamma S-P. A. Hamma M-S. A. Hamma M-P. Shunday qilib, hosil qilingan xulosa «Ba’zi M-R emas», degan asosga zid bo‘ladi. Dastlabki sillogizmning asoslari chin, deb e’tirof etilgani uchun keyingi sillogizmning xulosasi xato bo‘ladi. Bunga quyidagi misolni olishimiz mumkin: III figura Bokardo. O. Ba’zi faylasuflar tabiatshunos emas. A. Hamma faylasuflar – insondir. O. Ba’zi insonlar tabiatshunos emas. Bu sillogizm xulosasining chinligi inkor etilsa, unda unga zid bo‘lgan «Hamma insonlar tabiatshunosdir», degan mulohaza chin bo‘lishi kerak. Bu mulohazani katta asosning o‘rniga qo‘yib, kichik asos bilan birlashtirsak, Barbara sillogizmini hosil qilamiz: A. Hamma insonlar – tabiatshunosdir. A. Hamma faylasuflar – insondir. A. Hamma faylasuflar – tabiatshunosdir. Bu sillogizmning xulosasi dastlabki sillogizmning katta asosiga zid, bu esa bema’nilik, chunki dastlabki sillogizmning asoslari chin, deb e’tirof etilgan. Demak, dastlabki sillogizm xulosasining noto‘g‘ri, bema’ni ekanligi asoslab berildi. Shunday qilib, II, III va IV figura moduslarini I figuraga keltirish orqali bu sillogizm moduslarining chinligini asoslash mumkin. Download 1.78 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|