O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

Uchinchisi istisno qonuni. Uchinchisi istisno qonuni ziddayat qonuni bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u ikki o‘zaro zid fikrning munosabatini ifodalaydi. Bilish jarayonini biz, odatda, fikrimizda olamdagi predmet va hodisalar, ularning muayyan xususiyatlarining yo mavjud, yo mavjud emasligi faktini o‘rnatishdan boshlaymiz va keyin uning tabiatini o‘rganishga kirishamiz. Bu tafakkurimizda Uchinchisi istisno qonuni sifatida o‘z ifodasini topadi. Bu qonun quyidagicha ifodalanadi: ayni bir predmet haqida bildirilgan ikki zid fikr ayni bir muhokama doirasida, ayni bir vaqtda, ayni bir nisbatda birdaniga xato bo‘lishi mumkin emas: ularning biri albatta chin, ikkinchisi, albatta, xato bo‘ladi, uchinchi holning bo‘lishi istisno. Uni qisqa holda quyidagiqa ifodalasa ham bo‘ladi: ikki mulohaza bo‘lib, ularning biri ikkinchisining inkori bo‘lsa, ulardan bittasi (va faqat bittasi) chindir Uchinchisi istisno qonuni “A V yoki V emasdir” formulasi orqali beriladi. Masalan “Ahmedov mantiqni o‘rgangan”, “Ahmedov mantiqni o‘rganmagan” degan ikki zid fikr berilgan bo‘lsa, ularning biri – chin, ikkiichisi – xato, uchinchi holning bo‘lishi mumkin emas.

Uchinchisi mustasno qonuni bilish subyekti oldiga quyidagi talablarni qo‘yadi:

1-talab. A va A emas muqobil bo‘lishi va ulardan birini chinlik belgisi bo‘yicha tanlash kerak.

2-talab. O‘zaro bir-birini inkor etuvchi mulohazalardan boshqa muqobil (masalan, qarama-qarshilik munosabatidagi mulohazalar) bo‘lishi kerak emas.

3-talab. Muqobillik chinning xatoga qarama-qarshi qo‘yilishida namoyon bo‘ladi va u mazkur sifatida bilishning universal mantiqiy usuli hisoblanadi.

Uchinchisi istisno qonunini bilish biror muhokamada to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun muhimdir. Xususan, bu qonun o‘zaro zid qarashlarni aralashtirib yuborishga yo‘l qo‘ymaydi.