O‘zbekiston milliy universiteti tarix fakulteti jahontarixi kafedrasi kurs ishi

1.2. Min imperiyasini zaiflashuvi dehqonlar qo‘zg‘oloni va manjurlar bosqini.
XVI asr oxiri - XVII asr boshlarida Min sulolasi tushkunlikka yuz tutgan. Bu «dehqonlar» sulolasining dastlabki davrlarida mavjud bo’lmagan ayrim demokratik g'oyalar allaqachonlar tugab ketgan edi. Min sulolasi vaziyat yomon tarafga o'zgarib, o‘zidan oldingi sulolalar singari oddiy rasmiyatchilikka asoslangan tuzumga aylangan edi. XVI asr boshlaridan e’tiboran davlatni idora qilish ishlari tepasida davlat xazinasini talagan va shu tariqa juda katta boylik orttirgan imperator haramining xodimlari bo’lgan mahramlar turgan. Haddan tashqari o'sib ketgan ma’ muriy-buyruqbozlik davlat boshqaruvi, dabdabali imperator saroyining nihoyatda katta chiqimlari va Yaponiya⁴ bilan bo’layotgan urush yangidan yangi soliq daromadlarini talab qilgan. Birgina XVII asrning ikkinchi o'n yilligida barcha davlat soliqlarining hajmi shundan oldingi o‘n yillardagiga nisbatan 50% ko’paygan. Davlat soliqlari⁵ va buning ustiga mahalliy feodallar, sudxo‘rlar va amaldorlar foydasiga olinadigan har xil og’r to’lovlar tufayli dehqonlar va shahar hunarmandlarining tinkasi qurigan.
Xalq ommasi tabiiy ofatdan: suv toshqinidan, takrorlanib turadigan qahatchilikdan, ocharchilikdan, yuqumli kasalliklardan azob chekishgan. XVII asrning birinchi yarmida Xitoy xalq ommasining hayoti doimo to'yib ovqat еmaslik, odamxo‘rlikkacha borib еtgan ochlik, aholi o’limining avj olishi bilan xarakterlanar edi. Shu bilan birga XVII asr boshlarida Xitoyning xalqaro ahvoli juda yomonlashgan. Shimolda, Sungari daryosi havzasida yashovchi manchjur qabilalari taxminan 1606-yilda birlashgan. To'liq tanazzul 1567 yilda kichik Vang Li taxtga o'tirganidan keyin sodir bo'ldi, uning hukmronligi ellik uch yil davom etdi.
Hukmron tabaqa vakillari soliqlarni to'lashdan muvaffaqiyatli bo'yin tovladilar va shu bilan mayda yer egalari zimmasiga tushadigan soliq yukini oshirdilar va suv toshqinlarining oldini olishga ajratiladigan mablag'larni kamaytirdilar. Bir qator qurg'oqchilik qishloq xo'jaligidagi tanglikni yanada kuchaytirdi. Kichik zodagonlar dehqonlarni garovga qoʻyilgan yer mulkini sotib olish huquqidan mahrum qilib, bu surunkali qiyinchiliklardan foyda koʻrdi. Yerdan haydalgan dehqonlar qaroqchiga aylanishdi yoki janubi-g'arbiy o'rmonlarda o'z uylarini qurishdi, bu esa aborigen qabilalar bilan to'qnashuvlarga olib keldi. Tashqi siyosat yanada ayanchli ahvolda edi. Koreya urushi harbiy rahbariyatning qobiliyatsizligini ko'rsatdi. U tugallangandan so'ng, bu safar shimoli-sharqiy chegarada Manchur qabilalaridan kelib chiqqan yanada katta xavf paydo bo'ldi. XVII asrning boshlanishi bilan Min sulolasi faqat Osmon mandatining⁶ yangilanishiga umid qilishi mumkinligi ma'lum bo'ldi. 1625-yilda manchjurlar Mulkdermi va deyarli butun Lyaodun yarim orolini bosib olganlar. Koreya manchjurlarga vassal — qaram bo’lib qolgan. Manchjurlarning Xitoydagi shimoliy viloyatlarga hujum qilishlari oilat boMib qolgan. Min hukumati varvarlarga zarba berishga qodir emasligini ko'rsatdi. Bu esa xalq ommasining boshiga yangi kulfatlar keltirar va ularning hayotini chidab bo’lmaydigan darajada tang qilib qo‘ygan. Ommaning mavjud tuzumdan noroziligi kuchaya borib, oqibat natijada dehqonlarning juda katta urushiga aylangan va bu urush Min sulolasini halokatga olib kelgan.
XVII asrning 30-40-yillarida Xitoydagi dehqonlar urushiga 1628-yildagi ochlik turtki bo‘lgan. Shinsi bilan Shansi viloyatlarida bu ochlik, ayniqsa kuchli bo‘lgan. Bu viloyatlarda boshlangan harakat 1632-yilda markaziy Xitoyning boshqa viloyatlariga tarqalgan. Qo‘zg‘olon Xuanxe bilan Yanszi daryolari oralig’idagi hamma еrlarga yoyilgan. Xenan. Xubey, Anxoy, Shandun, Syoguan viloyatlarida bu qo‘zg‘olon ayniqsa kuchli boMgan. Dehqonlarning qurolli guruhlarida bir necha o‘n minglab qo'zg‘olonchi bo’lgan. Lekin, qo‘zg‘olon tarqoq bo’maganligidan hech qanday natija bermagan. 30-yillarning ikkinchi yarmida qo'zg‘olon bir qadar pasayib ham ketgan. Qo'zgolonchi guruhlardan bir qismini hukumat qo‘shinlari tor-mor keltirgan. Hukumat qo'shinlari manchjurlarning shimolidagi urushda band ekanida dehqonlar qo'zg'olonining yangi toMqini 1641-yilda yana boshlanib ketgan. Dehqonlarning yo’lboshchisi oddiy qishloq temirchisi Li Szi Chen bo’lgan. 1639-yildayoq Li Szi Chen qo'zg’olonchilarning katta qo'shinini tashkil qila boshlagan, 1640-1643-yillarda u bir qancha yirik shaharlarni bosib olgan hamda Mo'g'ulistondan dengizgacha, Xuanxe daryosi vodiysidan Yanszi daryosi vodiysigacha bo’lgan juda katta hududni nazorat qilib turgan, qo‘zg ‘olonchilarning poytaxti Sian (sobiq Chanan) shahri bo’lgan. Qoʻzgʻolonchilar bir joyda mustahkam oʻrnashib ololmay, doimiy ravishda Shimoliy va Markaziy Xitoy boʻylab harakatlanib turdilar. Dehqon qoʻshinlari kirgan joylarda dehqonlar vaqtincha soliq va yigʻimlardan, sudxoʻrlar oldidagi qarzlardan ozod qilingan, mulkdor va byurokratik mulkni boʻlishda ulush olgan. Dehqonlar qoʻzgʻolonchilar safiga qoʻshildi, ularni oziq-ovqat va yem-xashak bilan taʼminladi. Qo'zg'olonchilarning ketishi bilan hududni jazolovchi qo'shinlar va soliqchilar egalladi. Yer egalari, sudxo‘rlar va amaldorlar o‘z yo‘qotishlarining o‘rnini qoplash va qo‘zg‘olonchilarni jazolashdan ko‘ra ko‘proq harakat qilishdi.
1636-1639 yillar. dehqon qo'shinlari katta mag'lubiyatga uchradi. Ba'zi otryadlar yo'q qilindi, boshqalari kichik guruhlarga bo'lindi. Dehqonlarning katta guruhlari doimiy ravishda jazolovchi qo'shinlar tomonidan ta'qib qilinardi. Ko'plab dehqon rahbarlari vafot etdi: Gao Yingxiang qo'lga olindi va qatl qilindi, boshqalari qurshab olindi, taslim bo'ldi va hukumat xizmatiga topshirildi. Minsk sudi Manchjuriya frontidagi sukunatdan foydalanib, mamlakatning ichki qismiga tobora ko'proq qo'shinlarni olib kirdi. Qo’zg’olonchilar safiga hukmron tabaqadan chiqqan o’qimishli kishilar qo’shildi.
Dehqon qo'shinlari Kayfengni uch marta qamal qilishdi. Hujum paytida qamal narvonlari, porox bilan to'ldirilgan loy bombalar ishlatilgan, askarlar bir necha qatlamlarda paxta momig'idan yasalgan ulkan qalqonli o'qlardan himoyalangan. Nihoyat, kanallar va ariqlarni chuqurlashtirib, qamalchilar shaharni och qoldirish uchun uning dunyo bilan aloqasini uzdilar. Kayfengda ocharchilik avj oldi, ammo qamal qilinganlar taslim bo'lishdan bosh tortdilar, keyin Ming qo'mondoni Huang Xe to'g'onini ochdi va shahar va uning atrofini suv bosdi. Qo'zg'olonchilar g'arbga chekindi va tez orada mustahkam mustahkamlangan Sanyang shahrini egallab oldi.
Ilgari mustaqil harakat qilgan otryadlar Li Zichengga qo'shildi, uning qo'shinlari soni sezilarli darajada oshdi. Faqat Chjan Xianzhong alohida urushni davom ettirdi, Yangtze janubiga yurish qildi va vaqtincha katta shaharlarni egallab oldi. Shunday qilib, mamlakatning juda katta hududida hukumat organlari vayron qilindi.
Sanyangga joylashib, qo'zg'olonchilar qo'shinlarni qayta tashkil etishga kirishdilar. 100 ta jangovar birlikdan iborat asosiy kuch asosiy armiyani tashkil etdi. To'rtta yirik harbiy tuzilmalar, ularning har biri 30 ta otryadni o'z ichiga olgan, orqa qo'riqchi, avangard, chap va o'ng qanotlar hisoblangan. Eng kichik jangovar bo'linma 10 kishidan iborat bo'linma va qo'mondon edi. Armiya qat'iy tartib-intizom bilan bog'lanib, yagona qo'mondonlikka bo'ysundi. Jangchilarga mol-mulk to'plash taqiqlangan, ular qo'lga olinganlarning hammasini topshirishlari va buning uchun mukofot olishlari kerak edi. Qochqinlar va tartib-intizomni buzganlar, komandirlar bundan mustasno, qattiq jazolandi. O'zlarining hukumatlarini shakllantirishga harakat qilindi: armiyaning oliy hokimiyati va qo'mondonligi Li Tsichen va uning eng yaqin yordamchilari bo'lgan Liderlar Kengashida to'plangan. Kengash harbiy va fuqarolik masalalarini hal qildi.
Kurashning asosiy maqsadi imperator hokimiyatini agʻdarish, yirik feodallar va xalqning boshqa eng shafqatsiz zolimlarini yoʻq qilish edi. Qoʻzgʻolonchilar murosasiz amaldorlar, yer egalari, sudxoʻr va savdogarlarni hibsga oldilar va ulardan tovon toʻlashni talab qildilar. Ular shahar aholisiga boshqacha munosabatda bo'lib, ularni yuqori martabalar, o'rta qatlam va oddiy odamlarga bo'lishdi. Qoida tariqasida, qo'lga olingan oziq-ovqat, ba'zan esa qimmatbaho narsalar oddiy, och odamlarga. Qishloqda qo'zg'olonchilar oddiy yer egalarining mulkini qo'riqlagan. Li Szi Chen o‘zini imperator deb e’lon qilgan. 1644-yilda Li Szi Chen shimolga yurish tashkil qilib. Pekinni egallagan. Min sulolasining oxirgi imperatori o'zini o'zi o’ldirgan. Buyuk Shimoliy poytaxtni egallagan Li Szi Chen Min zodagonlari va yuqori amaldorlarning vakillaridan qattiq o'ch olgan. Ko'pgina feodallar, shu jumladan, imperator xonadonining bosh mahramlari qatl etilgan, ularning mol-mulklari esa musodara qilingan. Yangi hukumat dehqonlardan soliq olmagan, qo'shin va davlat boshqaruvini saqlash uchun zarur mablagMar, asosan feodal еr egalariga hamda eng badavlat shaharliklar — savdogarlar va sudxo‘rlarga ko‘plab soliq solish orqali undirib olingan. Biroq, Li Szi Chen Pekinda faqat 42 kun turgan. Shundan keyin u poytaxtni tark etishga majbur bo’lgan. Xitoy feodallari, Min sulolasi tarafdorlari. qisman esa Min sulolasiga muxolifatda boMgan feodallar dehqonlar harakatining avj olishidan hamda hukumat tadbirlaridan qo'rqib ketib, tashqi dushmanlar- manchjurlar bilan til biriktirgan va ulardan qo'zg'olon ko'targan xalqqa qarshi yordam berishlarini so‘ragan.
Manchjurlar bilan muzokaralarda xoin Min generallaridan biri U Sang Guy faol rol o'ynagan. Shahzoda Durgan boshchiligidagi manchjurlarning juda katta qo'shini Xitoy еrlariga bostirib kirgan. I I Szi Chen ham ikki yuz mingga yaqin kishidan iborat katta qo'shini bilan manchjurlarning hamda ularga qo‘shilgan U Sang Guyning qo'shinlariga qarshi otlangan. Biroq, Li Szi Chen qo'shinlari Pekin yaqinida mag'lubiyatga uchragan. Li Szi Chen janubga qochishga majbur bo'lgan. Bu еrda ti Shensi viloyatida bir oz vaqt kurashni davom ettirgan. Ammo, 1645-yilda mahalliy feodallarning dehqonlar harakatini bostirish uchun tuzilgan guruhlardan biri tomonidan o'ldirilgan. 1645-yilda manchjurlar shiddatli jangdan keyin Yanchjou va Nankinni egallab, janubiy viloyatlarga qarab yo'lga chiqqanida ularning front orqasida manchjurlarga qarshi qo'zg'olon yangi kuch bilan ko'tarilgan. Xunan, Sichuan va Guansi, Chjetszyan, Funzyan, Shenesmi va mana shu viloyatlarida manchjurlarga qarshi harakat avj olib, bu harakat XVIII asr 40-yillarining oxirigacha davom etgan. Manchjurlar shu paytga kelibgina qo'zg'olonni bostira olgan. Sharqiy viloyatlarda keng ko’lamdagi harakatlar boMgan, bu еrda manchjurlarga qarshi ktirashda dengiz sohilidagi ana shu viloyatlarning savdo floti katta ml o'ynagan, Dengiz sohilida joylashgan sharqiy viloyatlardagi manchjurlarga qarshi harakat 1662-yildagina uzil-kesil bostirilgan. Janubiy viloyatlarda manchjurlarga qarshi harakat yanada uzoq davom etgan. Tayvan orolida va Janubiy-sharqiy Xitoyning⁷ dengiz sohilidagi viloyatlarida manchjurlardan mustaqil bo’lgan Chjen-Chen (Inn va uning o'g'li Chjen-Sen boshchiligida mustaqil davlat tashkil topgan. Janubiy Xitoy portlaridagi savdogarlar orasida ijtimoiy tayanch topgan bu janubiy davlat 30-yildan ko‘proq (1650-1683) yashagan.
1644-yil 6 iyunda Manchjur qo'shinlari U San Guy⁸ qo'shinlari bilan birgalikda Pekinga kirib borgan. Shu tarzda Xitoyda yangi ajnabiy sulolasi hukmronlik qila boshlagan. Sin deb atalgan bu sulola Xitoyda 1911-yilgacha hukmronlik qilgan.