O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Modernizm
Postmodernizm
Yangi adabiyot va san’atni yaratish 
da’vosi, an’analarni inkor qilish
An’analarni o‘ziga singdirish va ularga 
kinoyaviy munosabatda bo‘lish 
Olamni xaos deb bilish, undan 
qochish
Xaos deb bilingan olamni qabul qilish, 
uni o‘yin tariqasida o‘zlashtirish
Go‘zallikni reallikdan tashqaridan 
izlash
Go‘zallikni reallikdan izlash 
Antropotsentrik 
gumanizm: 
insonga muhabbat
Universal gumanizm, uning ob’ekti 
jami tirik mavjudot, tabiat, koinot – 
butun OLAM
Madaniyatda yevropotsentrizm, 
yevropa xalqlari madaniyatini 
umumbashariy madaniyat asosi 
deb bilish 
Sharq, Lotin Amerikasi, Afrika, 
Okeaniya xalqlari madaniyatiga kuchli 
qiziqish, barcha madaniyatlarni qimmat 
jihatidan teng bilish
Elitar san’at
Elitar va ommaviy san’at orasida 
chegaraning yo‘qolishi, asarda elita 
va ommaga mo‘ljallangan qatlamlar 
mavjudbo‘lishi – ikkiyoqlama kodlash-
tirish
Semantika, mazmun muhim
Ritorika, mazmunni yetkazish shakli 
muhim
Janrlar, ular orasida aniq chegaralar 
mavjud
Janrlar mutatsiyasi 
Ijodiy jarayonning natijasi –tugal 
asar muhim 
Ijodiy jarayonning o‘zi muhim
Ijodni individual hodisa deb 
bilish, ijodkor faolligini va uning 
mazmunni shakllantiruvchi markaz 
ekanini e’tirof etish 
Ijodda individ rolini inkor qilish, 
“muallif o‘limi”konsepsiyasi
va boshqalar
48
O‘sha manba. B. 22
8–2
29.

---

273
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, postmodernizmning 
modernizmdan anchagina ildizli farqlari mavjud bo‘lib, ularni bir 
hodisa ostida birlashtirish masala mohiyatini chalkashtirib yubor-
ishga olib keladi. Chunki keyingi ikki asrda insoniyat juda azim 
evrilishlarni boshidan kechirdi, natijada dunyoqarashda, dunyoni 
badiiy estetik va falsafiy idrok etishda misli ko‘rilmagan sur’at va 
ko‘lamlarga duch keldi, kelmoqda. Chunonchi, postmodernizmni 
maydoyga chiqargan ko‘pdan ko‘p omillarning bir nechasiga e’tibor 
beramiz: 
1. Dunyo madaniyatlarining qorishuvi. Bunga elektron axborot 
vositalarida ro‘y bergan tezkorlik, masalan, televidenie va internetni 
asosiy sabablardan biri sifatida ko‘rsatish mumkin. Natijada turfa 
xil madaniyatlar ilgari hech qachon ko‘rilmagan, kuzatilmagan da-
rajada bir-biriga ta’sir qildi, bir-biriga qorishdi. Turmushdagi bu hol 
(eklektiklik) san’at va adabiyotga ham ko‘chib o‘tdi. Turli san’atlar 
o‘zaro bir-biriga “aralashdi”.
2. Ommaviy didsizlashuv. Bunga sabab qilib olimlar badiiy asar 
qimmatini uning qancha ko‘p foyda keltirganligi bilan o‘lchanishini 
ko‘rsatishadi. Natijada badiiy asarga san’at asari deb emas, balki 
tovar o‘laroq qaraldi va shunday “ishlab chiqara” boshlandi. Uslu-
blar, janrlar qorishdi, mutatsiyaga uchradi. Chinakam san’at asari 
bilan ommaviy asar o‘rtasidagi chegara buzildi. Sanat asari dizayn-
lashdi, ya’ni faqat uning tashqi bezagiga e’tibor kuchaydi, sotiladi-
gan tovarga aylantirildi. Bularning hammasi bir bo‘lib esa ommaviy 
didsizlashuvga yo‘l ochdi. 
3. Dunyo holining doimiy o‘zgarib turishini falsafiy, badiiy-
estetik idrok qilish natijasida umidsizlik, ertangi kunga ishonchning 
yo‘qolishi va h.k... Bu va buning kabi boshqa sabablar postmodern-
izmni paydo bo‘lishiga omil bo‘lib xizmat qilgan.
Realistik san’at olamni tushunish va tushuntirishga uringan me-
tarivoyatlar yaratgan bo‘lsa, postmodernizm ularni bekor sanaydi, 
o‘rniga butun olam haqida emas, balki uning parchalari haqida 
tasavvur beradigan kichik hikoyatlar yaratadi. Chunki faqat parcha-
largagina ishonish mumkin deb biladi. Mutaxassislarning fikricha, 

---

274
ayni shu xusus postmodernizmni modernizmdan ajratib turuvchi 
asosiy farqdir. Chunki modernizm ham xuddi realizm kabi dunyoni 
yaxlit ko‘radi, voqelikni badiiy idrok etish mumkin emas deb bilsa-
da, uning yaxlit, butun modelini yaratishga urinadi. Postmodernizm 
esa voqelikni parcha-parcha holida ko‘radi va ifodalaydi. Postmod-
ernizm uchun ijodning, asarning o‘zi jarayon, maqsaddir. Uningcha, 
badiiy asar tashqaridagi olamni tushuntirib berishga qodir emas, 
shuning uchun ijod jarayonining o‘zi qadriyat. Zero, dunyoni anglab 
bo‘lmaydi, uning o‘zi ma’ni (logos) dan xoli, deb biladi. Postmod-
ernizm an’anaviy madaniyat negizidagi logotsentrizmni inkor qiladi. 
Bas, shunday ekan, dunyo haqida u yoki bu ma’noga suyangan kon-
sepsiyani ilgari surayotgan muallifning o‘zi ham qadrini yo‘qotadi. 
Chunki postmodernizmga ko‘ra, muallifni qadrli qilayotgan logos 
(ma’ni) o‘z ahamiyatini yo‘qotgandir. Madomiki, dunyoni ma’no 
yordamida tushintirib bo‘lmas ekan, uni tushuntirmoqchi bo‘lgan 
muallifning ham o‘rni bo‘lmaydi. “Muallif o‘limi” konsepsiyasi 
shunday vujudga kelgan. Dunyoni uzuq-yuluq rivoyatlargina tush-
untirishi mumkin deydi postmodernizm. Darhaqiqat, XVIII asrdan 
e’tiboran insonning dunyoni o‘zgartiruvchilik rolining sekin-asta 
pasayib kelishi va nihoyat, yo‘qolishi adabiyotdagi sub’ekt rolining 
tushib ketishiga olib keldi. Bu esa, “muallif o‘limi”ni paydo qildi. 
Natijada, adabiyotga yakka shaxsning maqsadli yo‘naltirilgan 
yaratuvchilik faoliyati deb emas, balki negizida kollektiv ijod 
mahsuli bo‘lgan “intertekstual o‘yin” deb qarala boshlandi. Avva-
liga (XX asr ibtidosida) Nitsshe “Xudo o‘ldi” deb jar solgan edi, 
XX ning ikkinchi yarmida esa “muallif o‘limi” e’lon qilindi. Inson 
ham matndan, koddan iborat, uning butun umri davomida aytgan 
har bir fikri, so‘zi, xatti harakati – kod. Hammasini u ajdodlardan 
meros qilib olgan. Uning o‘ziga tegishli hech narsasi yo‘q. Insoni-
yat madaniyati ham butun boshli bir intermatn. Inson tomonidan 
yozilayotgan har qanday asar ham ana shu intermatndan olinadi 
(intertekstuallik)) va bu matn ijokdorning kodlangan sub’ekti, xo-
los. Demak, muallif ham yo‘q, u o‘lgan (Fuko va Bart tadqiqot-
lariga qarang) deyishdi.

---

275
Postmodernizmning bir qancha o‘ziga xos tushunchalari borki, 
ularning mag‘zini chaqib olish ushbu murakkab adabiy oqim mohi-
yatini bir qadar tiniqroq anglashga yordam beradi.
1. Muallif o‘limi. Faqat matn bor, muallif esa asarda “o‘lgan”, 
chunki u yozgan matn uning o‘ziniki emas, umummatndan olingan 
nusxalar, kodlardir, degan qarashni bildiradi. Fransuz adabiyots-
hunosi R. Bart muallif istilohi o‘rniga skriptorni kiritadi. Skriptor 
hisobsiz lug‘at boyligidan matn yasaydi. Asarni esa muaalif emas, 
o‘quvchi yaratadi. Qanday qilib? Asarga o‘z mazmunini yuklab 
yaratadi. Shuning uchun ham postmodernizm o‘quvchi darajasini 
muhim hisoblaydi. O‘quvchi qancha o‘qimishli bo‘lsa, asarga yas-
hirilgan “madaniy kod”larni shuncha ko‘p topadi, deydi.
1. Intertekstuallik (lotincha so‘z bo‘lib, ınter – aro, textum – 
to‘qima, mato, matn) har qanday matn o‘zidan oldingi matndan olingan 
matn ma’nosini bildiradi. Ya’ni har qanday matn qo‘shtirnoqsiz iqtibos. 
Chunki har qanday matn o‘zigacha yaratilgan matndan kelib chiqadi, 
unda boshqa matnlarning izlari bor, degan qarashni ilgari suradi.
2. Simulyakr – asl san’at o‘rniga kelgan soxta estetik asarlar. 
Simulyakrlar (simulo lotincha so‘z bo‘lib, yo‘q narsani bor o‘laroq 
ko‘rsatish, ma’nosida keladi) nusxalardir. Yo‘q reallikni bor qilib 
ifodalash, maboda, reallik bo‘lsa-da, u nomigagina “ishtirok etadi”. 
Ular baland va past didlar o‘rtasidasidagi chegaralarni yuvib tash-
lashga xizmat qiladi.
3. Dekonstruksiya – mavjud butunlikni buzish va parchalardan 
yangini yaratish.
4. Ramziylik – dunyodagi hamma narsaning majoziy ma’nosi 
bor deb qarash.
5. Artefakt – kutilmagan joyda, xuddi tasodif kabi yaratilib qo-
linadigan badiiy asar.
6. Interaktivlik – ijodkor va o‘quvchi sherikligi asosida badiiy 
asarning yuzaga kelishi.
7. Universalizm – hamma narsaning qorishib, ommaviylashib 
ketishi.

---

276
8. Gedonistik vosita, ya’ni san’at asariga o‘quvchiga lazzat 
beruvchi matoh deb qaralishi.
Ha, postmodern bugungi davr kayfiyatini o‘zida aks ettirmoqda. 
Lekin ilg‘or jamiyatlarda postmodernizm o‘z umrini yashab bo‘ldi, 
degan fikrlar ham aytilmoqda. Darhaqiqat, keyingi vaqtlarda inson 
dunyoqarashi va tafakkuri koinotni anglash bilan birga kechmoqda. 
Bu harakat har doim bo‘lganu zamonaviy dunyoning imkonlari negi-
zida koinotga teran kirib borish, uni tadqiq etish kuchaygani bor gap. 
Shuning uchun ham astro davri degan istilohlar paydo bo‘lgandir. 
“Yangi paradigma yo‘q. Na Sharq va na G‘arb buni bera olmayapti”, 
qabilida fikr aytadi rus akademigi Yu. Borev. Ehtimol, astro davri 
o‘sha paradigmani tug‘ib berar, buni vaqt ko‘rsatadi.
Badiiy tafakkurda olamshumul evrilishlar yuz bergani va ham-
on ushbu jarayonning davom etayotganini keyingi qator yillar 
mobaynida yaratilayotgan turli janrlardagi asarlardan ham bilsa 
bo‘ladi. Natijada san’atu adabiyotimiz maydonlarida avvalgilarga 
o‘xshaganu o‘xshamagan asarlar paydo bo‘la boshladi. Albatta, 
ularning barchasini birdek durdona, deb hisoblab bo‘lmaydi. Ular 
hali vaqtning, davrlarning, shu davrlar tarbiyalab yetishtiradigan 
o‘quvchilarning sinovu ehtiyojlariga javob berishi kerak. Durdona-
lik maqomi shundagina nasib etishi mumkin. Lekin hozir gap bunda 
emas. Gap dunyoni badiiy-estetik qabul qilish mezonlarimizning 
juda tez o‘zgarayotganligida.
Yangilanayotgan badiiy tafakkur mahsullarii ba’zan go‘yo ham-
ma narsa yoki hech narsa haqida kabi taassurot qoldiradi o‘quvchida. 
Chunki unda go‘yo hamma narsa bor, ammo aniq hech nima yo‘q. 
Ha, yangi san’at o‘zini shunday tutadi, shunday tutmoqda ham. Yan-
gi san’at bugunga kelib, mohiyatni shunday ifoda qilmoqqa kirish-
diki, natijada, bir qarashda, uning badiiy zavqi an’anaviy yo‘llarda 
shakllangan o‘quvchi bilan sirayam ishi yo‘qdek tuyuladi. “Mana, 
men shundayman, xohla qabul qil, xohla yo‘q”, deyayotgandek 
o‘zini namoyon qiladi u. Ko‘rinadiki, yangilanayotgan badiiy tafak-
kur mahsullari mohiyatining ochilishi uchun o‘quvchi tayyorgarligi 
va ishtiroki zarur bo‘lib bormoqda ekan. Endi o‘quvchining kitobx-

---

277
onlik darajasi asarga ayricha bir mazmun bag‘ishlaydi. Zero, yangi 
san’at namunasi har bir o‘quvchi bilan yuzlashganda o‘zgacha tov-
lanadi. Ya’ni o‘quvchining badiiy-estetik darajasiga qarab turlanadi 
u. Albatta, bu o‘rinda modernizm uchun muallif darajasi muhim 
bo‘lsa, postmodernizm uchun muallif yo‘q. Matn egasi – skriptor.
Modern va postmodern adabiyoti namunalari, ayni paytda,dunyoni 
ramziy tafakkur qilish hosilasidir. Ularni ishoralar asari desa ham 
bo‘ladi. (O‘rni kelganda qayd etish kerakka o‘xshaydi: bir-biriga 
unchalik bog‘lanmagan ma’nolarga ishora qilib o‘tish san’ati adabi-
yotda bir muncha yengil yo‘lni paydo qilishi mumkin. Chunki yangi 
san’at, modernizm, postmodernizm niqobi ortiga berkinayotganlarn-
ing talay bir qismi, aslida, mutlaqo iste’dodsiz odamlar ekanligiga 
hayot va adabiyot sahnalarida tez-tez duch kelinmoqda. Gap shun-
daki, ular o‘z shig‘irlarini “yangicha san’at namunasi” deya taqdim 
etishga o‘rganib borishmoqda. Qizig‘i shundaki, modernizmdan farq 
qilib, postmodernizm aynan shu jihatni qo‘llab quvvatlaydi. Faqat 
tanlab olingan alohida iste’dod egasi hisoblanmish ijodkorlargina 
emas, balki hammani san’at asari yaratishi mumkin deb biladi). U 
aniq bir narsa aytmaydi, buni maqsad ham qilmaydi, aksincha, faqat 
ishora qiladi. O‘quvchi ana shu ishora qilingan tomonga boradi. Al-
batta, o‘zi emas, balki qalbi va tafakkuri elchilarini yuboradi u yer-
ga. Elchilar muloqotidan so‘ng anglashilgan (ko‘pincha, payqalgan, 
sezilgan, fahmlangan...) narsa, agar u chindan bor bo‘lsa, o‘quvchi 
botinida akslanadi. Mana shu aksning salmog‘i asar mazmun-qiyo-
fasini belgilaydi. 
Aslida, har qanday badiiy asar o‘ziga xos yo‘l hisoblanadi. Ya’ni 
yo‘l (voqelik) dan yo‘l (asar) ga kelinayapti. Harakatlanuvchi kuch, 
modernizmga ko‘ra – muallif, postmodernizmga ko‘ra esa – skrip-
tor. (So‘ngra teskari akt, ya’ni asar (yo‘l) dan voqelik (yo‘l) ga yur-
ish boshlanadi. Bunda harakatlanuvchi personal – o‘quvchi). Asarni 
o‘qigan o‘quvchi go‘yo shu yo‘ldan (muallif yoki skriptor yo‘lidan) 
yurishga taklif etiladi. Bu o‘rinda gid – muallif yoki skriptor. U 
o‘quvchiga atrofni tamosha qildiradi. Ammo vaqt tig‘iz bo‘lgani 
bois (butun insoniyat bosib o‘tgan yo‘l bilan yakka inson bosib 

---

278
o‘tgan yo‘l o‘rtasida zamoniy va makoniy tafovut bor. Go‘yo um-
mon va tomchi o‘rtasidagi hajm farqi yanglig‘, bas, tomchi (mual-
lif, skriptor) yana bir tomchiga (o‘quvchiga) ummon (bashar ahli) 
haqida, uning uzun yo‘li haqida nimalarnidir uqtirarkan, ana shu 
tafovut taqozosiga ko‘ra ham majoziy fikrlashga mahkum. Uning 
boshqa iloji yo‘q. Chunki ramz – kalavalangan mushtdek ip. Uni 
yechib cho‘zganingiz sari yer sharini quchoqlab oladigan imkonlari 
ochiladi. Yo‘qsa, u sirini o‘z ichiga qamab, bir musht, nari borsa, 
bitta koptokdek bo‘lib yotaveradi) hamma narsani batafsil tushunt-
irib berishning imkoni ham, bunga alohida istak ham yo‘q. Umu-
man olganda, kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, “eniga va bo‘yiga 
kengayib ” turlanayotgan, axborotga ko‘milib ketgan dunyo maz-
mun-mohiyatini qamrab olish tobora qiyinlashib borayotganini hi-
sobga olsak, bundan buyon inson badiiy tafakkur tarzida ishoraviy, 
ya’ni ramziy san’at o‘rnining behad ortishiga shubha yo‘q. Chunki 
ramz va tashbehda shunday bir ichki qudrat borki, ana o‘sha behu-
dud olamning hadsiz-hisobsiz tovlanishlarini o‘z bag‘riga sig‘dira 
oladi. Boshqacha aytganda, ramziy san’at Aloviddinning sehrli 
chirog‘iga o‘xshaydi, kerakli kalit-duosini topib o‘qisangiz, bas, 
qarshingizda qo‘lingizga dunyolarni olib berishga qodir Jin jano-
blari paydo bo‘ladi. Shu ma’noda san’atning azaliy ajralmas qismi 
bo‘lgan ramziylik modernizmda ham, hatto postmodernizmda ham 
o‘z ahamiyatini yo‘qotmadi. Juda ko‘p qadriyatlar, ayniqsa, post-
modernizmda inkor qilindi, lekin adabiyotning dunyoni ramziy-ma-
joziy qabul qilish xususiyati yashab qoldi, yashab kelayapti. Bunday 
ramziylik, goho, kimgadir, nimagadir, qandaydir ma’noga ishora tar-
zida o‘zini namoyon qiladi. Ishora esa o‘z navbatida sirni, sirlilikni 
keltirib chiqaradi. Mana shu yerda esa o‘quvchi, Gasset aytmoqchi, 
naq ikki – badiiy asarni tushunganlar va tushunmaganlar toifasiga 
bo‘linadi. Mavlono Rumiy qarashicha, sirdan xabardor bo‘lgan ki-
shi indallosidanoq gapning mohiyatini darhol anglaydi, g‘ofillar esa 
yo‘q. Ularga ming tushuntirilsin, so‘zlar suvlarga oqadi – ketadi. Bu 
hol modernizmga ham, postmodernizmga ham u yoki bu darajada 
xos xususiyatdir.

---

279
Umuman, kunimizning jiddiy ijodkorlari tobora ko‘proq sirli 
bo‘lib “turish”ga urinayotganligini qayd etish joiz. Ayni damda 
e’tibor bermoq kerakki, badiiyat olamida chinakam sirli durdona asar 
bilan “boshqotirma”, ya’ni “krassvord” adabiyot o‘rtasida yer bilan 
osmoncha farq bor. Ammo xuddi muhabbat va nafrat (daholik va tel-
balik) kabi bir-birlariga juda-juda yaqin joylashganidan (bor-yo‘g‘i 
bir qadam), hatto mutaxassislar ham ularni ko‘pincha chalkashtirib 
yurishadi. Oqibatda, bor-yo‘g‘i o‘rtamiyona boshqotirma bir asarni 
bebaho durdona deya taqdim etishgacha borib yetiladi yoki aksin-
cha. Bu xusus, ayniqsa, postmodernizmga xos.
Postmodern adabiyot o‘z mazmun-kayfiyatiga ko‘ra, ko‘pincha, 
quramalardan ham iborat bo‘ladi. Shuning uchun ham uni o‘qigan 
kishi ma’nolarning tariqdek sochib yuborilganini ko‘radi. Yaxlit-
lik, butunlikni topmaydi. Bu – tabiiy. Chunki aslida ham ko‘z bi-
lan ko‘rsa, qo‘l bilan ushlasa bo‘ladigan butunlikka da’vo qilmaydi 
postmodern adabiyot. Zero, voqyelikni o‘zida yo‘q deb hisoblaydi 
u butunlikni. Ammo mozaikaning har bir parchasida fikrlovchi 
o‘quvchini yana va yana tafakkur qilishga, insoniyat tarixiga sayo-
hatga chorlash orqali uni o‘z botiniga safar qilishga undash yashay-
di. Asarni birlashtiruvchi kuchi bor bo‘lsa agar, shu yerda mujassam.
Postmodernizm falsafasi o‘tgan asrning 80-yillarida shakllangan. 
U jamiyatda yuz bergan o‘zgarishlarni aks ettirib, dunyoni qabul qil-
ish va his qilishda paradigma maqomini oldi. Hozirda dunyoning 
mana shunday holini to‘la-to‘kis o‘zida mujassamlatirgan paradig-
maning yo‘qligi haqida rus olimi, akademik Yu. Borev bong uray-
aptiki, bunday fikrlar postmodernizm ham qaysidir ma’noda o‘z 
imkoniyatini sarf qilib bo‘layozganidan dalolat. Ammo dunyoda 
xaos kayfiyati hukm surayapti. Ma’lumki, posmodernizm xaosdan 
oziqlanadi, uni ifoda qiladi. Dunyo ertasining noaniqligi, insonning 
global o‘zgarishlar va texnogen buhronlar ichida qolib esankirashi, 
oxirzamonni kutish, ayni paytda, kommunikativ texnologiyaning 
jadal rivojlanishi, kompyuter va internetning paydo bo‘lishi, dunyo 
hamjamiyatining madaniy tolerantligi (bag‘rikengligi)ning oldinga 
qarab ketishi postmodernizmni paydo qilgan asosiy sabablardan, 

---

280
deya ko‘rsatiladi ayrim manbalarda. Fransuz faylasufi Jak Derrida 
49
postmodernizm davrini “Oxirzamon kelmasdan burungi (dunyon-
ing )mutlaq ostin-ustin bo‘lishi” deb ataydi. Xuddi shunga uyg‘un 
fikrni ukrainalik olim Dmitriy Zatonskiy “Postmodern davr termoy-
adroviy oxirzamon (olim buni “Termoyaderniy Apokalipsis”, ya’ni 
termoyadro urushi tufayli sodir bo‘ladigan oxirzamon, deb ataydi) 
sodir bo‘lmagandan keyin boshlandi. Biz dunyoning tubiga nazar 
soldik, ammo hayotda yashab qoldik. Albatta, buning uchun E’tiqod, 
Umid, Muhabbat bilan to‘lov to‘ladik”
50
. Mana, nima uchun post-
modernizmga noaniqlik, parchalanish, “men”ning, kanonlarning 
yo‘qolishi, noturg‘unlik xosdir. Shuning uchun ham postmodernchi-
lar “abadiy qadriyatlar”dan voz kechdi. Doimo qalqib, turlanib tur-
gan olamda kimgadir yoki nimagadir suyanib bo‘lmaydi, deyishdi 
ular. Bu esa postmodernizmga oid juda muhim jihat hisoblanadi.
Postmodernchilar hatto badiiy asar tushunchasini matn tushun-
chasi bilan almashtirishdi. “Matnlar dialogi” ma’nosini beruvchi 
intertekstuallik tushunchasi keng istifoda etiladi. Bunda reallik va 
san’at o‘rtasidagi chegara buziladi. Hech qanday individual asar 
yo‘q. Har qanday asar bu jamoaviydir. Chunki asar umummadaniyat 
negizida paydo bo‘ladi, deyishadi. Masalan, fransuz yozuvchisi Jak 
Rive qalamiga mansub “A.lik xonimlar” romani 408 muaalif asari-
dan olingan 750 iqtibosdan iborat.
Postmodernchilar haqiqat, xarakter kabi tushunchalardan voz 
kechishadi. Chunki haqiqatning mavjudligini inkor qilishadi, hech 
qanday hodisa bir xil tarzda ifoda qilinishi mumkin emas, uning 
cheksiz talqinlari bor, xarakter ham inson shakllanishining muayyan 
shartlari mahsulidir, deb bilishadi.
Postmodernizm odamlarning begonalashuvini keltirib chiqargan 
postindustrial jamiyatda paydo bo‘ladi. Begonalashgan inson illyuz-
ion dunyoda yashaydi, o‘ziniki va begonaniki farqlay olmay qoladi, 
begona til, begona madaniyatni o‘zniki kabi qabul qiladi va ularga 
suyangan holda o‘z olamini yaratadi. 
49
Qarang: Jak Derrida. (Internet materiallari).
50
Затонский Д.В. Модернизм и постмодернизм. – Харьков: Фолио, 2000.

---

281
Postmodern matnda hamma narsa shartli,unda kinoya va parodi-
ya ustun mavqeda turadi. Bu oqimning mumtoz namoyandalaridan 
Umberto Eko: “Postmodernizm modernizmga javobdir: madomiki, 
o‘tmishni yo‘q qilib bo‘lmas, zero, o‘tmishni yo‘q qilish soqovlikka 
olib kelar ekan, demak, soddadillikni yig‘ishtirib qo‘ygan ko‘yi uni 
kinoya bilan qayta ko‘rib chiqish kerak” deydi. Uning postmodern-
izmning mumtoz asari deb tan olingan “Atigul ismi” (1980) romani 
bosh qahramonlarining ismlari yozuvchi Konan Doyl qahramonlari 
ismlarini yodga soladi. Bu falsafiy detektiv roman bo‘lib, voqealar 
o‘rta asrlar monastirida ro‘y beradi. Bosh qahramon Vilgelm Basker-
vilskiy qo‘lyozmalarni o‘qib, kimga, nimaga oidligini aniqlashtirish 
bilan shug‘ullanadi. Asar nomidagi “Atirgul ismi” so‘z birikmasi 
shunchalar ko‘p ramziy ma’nolarga to‘lib ketganki, u asl ma’nosini 
yo‘qotib ham qo‘ygan. Yozuvchi romanni lotincha iqtibos bilan 
yakunlaydi. Unda atirgul so‘ldi, lekin atigul so‘zi (ismi) hali hamon 
yashayapti, deyilgan. Roman ikki qatlamdan iborat bo‘lib, birin-
chi qatlam oddiy o‘quvchiga, ikkinchi qatlam esa xos o‘quvchiga 
mo‘ljallangan. Oddiy o‘quvchi asarning detektiv o‘laroq qabul qila-
di va qiziqib o‘qiydi. Xos o‘quvchi esa roman qatlariga yashirilgan 
ramzlarni kashf qilib badiiy zavq tuyadi. Binobarin, “Atirgul ismi” 
tarixiy va detektiv romanning, adabiy va madaniy assotsiatsiyan-
ing hamda falsafiy masal va mistifikatsiyaning qorishimidan paydo 
bo‘lgan murakkab asardir. Bunday yo‘l tutish postmodernizm asar-
larida xos va avom saviyali o‘quvchi o‘rtasidagi chegarani buzib 
tushladi. Natijada elitar va ommaviy san’at bir-biriga yaqinlashadi.
Postmedrn yozuvchilar, jumladan, R. Bax, P. Zyuskind, P. Koelo, 
X. Murakami kabi ijodkorlar zamonaviy tamaddunning eng og‘riqli 
masalalariga e’tibor qaratishdi. Olmon adabiyotining zabardast nam-
oyandasi Patrik Zyuskind “Ifor” (1985) romanida bir shaxs siymo-
sida ham daho, ham yovuz maxluq jo bo‘lgan attor (atir yaratuvchi) 
hayotidan hikoya qiladi. Asarning yuza qismi o‘ta qiziqarli detektiv 
ruhida bo‘lsada, uning tagma’nosi jiddiy mushohadaga undaydi: ro-
manda hid obraz darajasiga ko‘tarilgan. Bu obrazning ortida butun 
boshli zamonaviy dunyoning ma’naviy hayoti yashirilgan. O‘sha daho 

---

282
va maxluq tomonidan ixtiro qilingan atir hidiga bandi, unga yetishish 
uchun, uni hidlash uchun hamma narsaga, hatta hayvon qiyofasiga 
kirib ketishga tayyor odamlarning ruhoniy olami fosh etiladi. Ayni shu 
xusus romanni tarixiy-detektiv, psoxologik drama va yoki qiziqarli af-
sona degan yorliqlar qolipini parchalab tashlaganini bildiradi.
Amerikalik yozuvchi Richard Bax “Jonatan Livingston nomli 
chayka” (1970) romanida qahramonlar qushlar obrazlarida tasvir-
lanadi. Parvoz yozuvchi asarlarida falsafiy ramz ma’nosida kelib, 
bu bilan u insonlarni o‘zlarini erkin tutishga, o‘z qiyofasini ehtiyot 
qilishga, dunyoning shafqatsizligi va adolatsizligiga qarshi turishga 
undaydi. 
Braziliyalik yozuvchi Paulo Koeloning “Alkimyogar” asari ham 
postmodern adabiyotning yorqin namunasi. U roman-masal holiga 
keltirilgan asar bo‘lib, unda “Agar sen biron nimani chin dildan 
istasang, butun koinot o‘sha orzuingga yetishingga ko‘makdosh 
bo‘ladi” kabi aforizm darajasidagi fikrlar ko‘p uchraydiki, bular 
o‘ta shiddadkor, o‘zgaruvchan, shafqatsiz zamonaviy dunyoda na-
fas olayotgan o‘quvchi uchun ayni muddaodir. Garchi mutaxasislar 
Koelo asarlarini, jumladan, “Algimyogar”ni postmodernizmga man-
sub etsalarda, ko‘pgina jihatlari (umidning, yorug‘likning mavjudli-
gi) ga ko‘ra, masalan, “Algimyogar” oqim taqozo etgan qoidalarga 
to‘liq tushmaydi. Balki roman mag‘zida Sharq ruhining, jumladan, 
Rumiy asarlari ruhining g‘oya o‘laroq mavjud ekanligi bilan izoh-
lanar bu hol.
Zamonaviy yapon yozuvchisi Xaruki Murakamini vatanida 
G‘arb kishisi deb bilishadi. Sababi, yozuvchi o‘z ijodi bilan yapon-
larning asrlar mobaynida shakllangan an’anaviy hamda zamonaviy 
qadriyatlarini buzib kelmoqda. Chunonchi, tabiat bilan uyg‘un yas-
hash, muhit shart-sharoitlarini qabul qilish, mansab pog‘onalaridan 
ko‘tarilishga qaratilgan va shunga o‘xshash boshqa qarashlar uning 
asarlarida inkor etiladi. Murakami o‘z vataniga, undagi qadriyatlar-
ga ovrupalikning ko‘zi bilan qaramoqchi bo‘ladi. Uning qahramon-
lari tizim ichida bir murvat bo‘lishga moslashmagan. Chora – o‘z 
olamiga, g‘ayrishuuriga ketib, odamlarga xizmat qilish. Uning ham 

---

283
postmodernizm qoliplariga tushmaydigan qirralari mavjud. Chu-
nonchi, Murakami ezgulikning kuchiga ishonuvchi romantik, deya 
talqin qilinadi.
Yana jahon adabiyotida Italo Kalvino, Milan Kundera, Milorad 
Pavich kabi postmodern oqimining yirik vakillari borki, ularning 
asarlari ham qaysi bir jihatlari bilan bugungi zamon nafasini o‘zida 
yorqin aks ettiradi, fikrlashga, mulohaza yuritishga chorlaydi.
Bundan tashqari, fantastikadan o‘zining ayrim jihatlariga ko‘ra 
farqlanib turuvchi fentezi janrida ham qorishiq zamon ruhini aks 
ettiruvchi talay asarlar bitildi. Bularning eng mashhurlaridan biri 
Joann Rouling qalamiga mansub “Garri Poter” sikl romanlaridir.
Xulosa shuki, postmodernizm jahon adabiyoti XX asr oxiri va 
XXI asr boshlarida o‘zining eng gullagan davrini boshidan kechirdi, 
kechirmoqda. Shu bilan birga, uchinchi ming yillik adabiyotining 
tug‘ilishiga o‘ziga xos zamin tayyorladi. Zamonaviy jahon adabiyoti 
g‘oyat xilma xil, qorishiq va murakkab hodisaki, u va uning kelajagi 
haqidagi bahsu munozaralar hali-hanuz davom etmoqda. 
O‘zbek adabiyotida postmodern izlanishlar, ayniqsa, nasrda 
bo‘y ko‘rsatayapti. O. Muxtor, X. Do‘stmuhammad, N.Eshonqul, 
R. Rahmat, I. Sulton, M. Karim, U. Hamdam kabi yozuvchilar ijo-
dida postmodernizmning turli ko‘rinishlari uchraydi. Chunonchi, X. 
Do‘stmuhammadning “Jimitxonaga yo‘l” hikoyasi D. Butssatining 
“Yettinchi qavat” hikoyasiga nazira yo‘lida yozilib, G‘arb hikoya-
sida aks etgan g‘arbona qarash o‘zbek yozuvchisi asarida sharqona 
ruhda qayta ishlanadi. O. Muxtorning qator romanlaridagi tush-
kunlik, parokandalik, tushuniksizlik postmodern kayfiyatni aks et-
tiradi. M. Karimning “Hech” deb nomlangan qissasi hamma narsa 
va ayni damda, hech narsa haqidadir. X. Do‘stmuhammad, N. Es-
honqul va I. Sulton kabi yozuvchilar ijodidagi qator asarlarda (“Siz-
if”, “Shamolni tutib bo‘lmaydi”, “Go‘ro‘g‘li”, “Og‘riq muojalasi”, 
“Boqiy darbadar”) jahon adabiyotidagi birmuncha mashhur asarlar 
syujeti, syujet chiziqlari yoki g‘oyasi olinib, qayta ishlanadi. Yana 
bir o‘zbek adabiyoti namunasi “Yolg‘izlik” qissasida esa qahramon 
ruhiyati batamom parchalangan holda tasvir etiladi. U shu holida 

---

284
ortidan ergashish mumkin bo‘lgan na biron g‘oya, na dardiga ham-
dard bo‘lgulik biron inson topolmay arosatda tentiraydi. Hatto qis-
saning syujetida butunlik yo‘q, u toshga urilib parchalangan oyna 
bo‘laklariga o‘xshaydi. (Voqealarni ana shu siniqlarda ro‘rishingiz 
mumkin). Najotni hech qayerdan topolmagan qahramon, alaloqi-
bat, o‘z ruhiy olamiga hisb etiladi. Shunday bo‘lsa-da, asar oxirida 
qahramon o‘tirgan xona eshigi ochiq qoladi. Bu – ramz. Qissaning 
ismsiz qahramoni bugungi tafakkur ahlining o‘ziga xos umum-
lashtiruvchi obrazidek taassurot qoldiradi. Akademik Yuriy Borev 
bugun bashar ahli yangi paradigmaga, ya’ni yo‘lga muhtoj deganini 
yodga olib, bu holni “Yolg‘izlik” qissasi qahramonining so‘ng holi 
bilan qiyos etsak, yuqoridagi ma’no (umumlashtiruvchi obraz) kelib 
chiqadi. Ammo o‘zbek yozuvchisining asarida baribir eshik ochiq 
qoladi. Demak, u Sharq farzandi sifatida umiddan voz kechmagan. 
Bu esa uning postmodernizmnin “oltin qoidalari”ga to‘la tushmayo-
tganidan dalolat. 
Hozirgi o‘zbek she’riyati kechagi she’riyat emas. U o‘zining 
ko‘pgina, xususan, shakliy-mazmuniy mundarijasiga ko‘ra o‘zgardi. 
Shu bilan birga, ta’kidlash o‘rinliki, bugungi she’riyat kechagi 
she’riyatdan uzilib qolgan alohida hodisa ham emas. Ular o‘rtasida 
vorisiylik, uzviylik hamon davom etib kelmoqda. Bugungi o‘zbek 
she’riyati kechagi o‘zbek she’riyatining eng yaxshi an’analarini 
davom ettirgani holda, jahon adabiyoti buloqlaridan ham suv 
ichayapti. Kecha dunyoga sotsialistik realizm tuynigi orqali qara-
gan bo‘lsa, bugun uning tafakkuri erkin. Aynan mana shu tafakkur 
erkinligi hozirgi zamon o‘zbek poeziyasini – yangilangan o‘zbek 
she’riyatini vujudga keltirayotgan bosh omildir. Shunga ko‘ra, har 
tomonlama boy she’riyatimizga nazar tashlab, uning bag‘rida barcha 
yashovchan tamoyillarning izini ko‘ra olasiz: realizm, modernizm va 
postmodernizm adabiy oqimlarining turfa yo‘llarida yaratilayotgan 
bugungi o‘zbek she’riyati shoir tafakkurining yagona mafkuraviy 
iskanjadan xoli ekanligidan, boshqacha aytganda, erkinligidan dalo-
lat. Yana, shoirning qaysi yo‘nalishda qalam tebratishi emas, qanday 
iste’dod bilan yozayotganligi hamda azaliy muhoraba – ezgulik va 

---

285
yovuzlik jangida oldingisining yonida tura bilishining muhimligi to-
bora ko‘proq ayon bo‘lib borayotir. 
Bugun o‘zbek she’riyati ifoda usuliga ko‘ra taxminan quyidagi-
cha ko‘rinishga ega: 1. An’anaviy. 2. Xalqona. 3. Modern. 4. Aruz. 5. 
Sinkretik. Ammo ta’kidlab aytish joizki, dunyoqarashda asosan ikki 
kuchning musobaqasini kuzatish mumkin. U ham bo‘lsa, an’anaviy 
va modern (shu jumladan, postmodern) oqimlari o‘rtasidagi muso-
baqa. Aslida, bunday musobaqa hamisha bo‘lgan va u yaqin tarixi-
mizda “an’ana va novatorlik” deb atalgan. 
2012-yil fevral oylaridan e’tiboran Rossiyaning “Literaturna-
ya gazeta”sida postmodernizm haqida qizg‘in bahs boshlanib, yil 
davomida har xil qarashlar o‘rtaga tashlandi. Unda bir xil olim-
lar “postmodernizm Rossiyada o‘z o‘rnini topmadi”, desa, boshqa 
birlari “yo‘q, hali bunday deyishga juda erta, jamiyatda xaos bor 
ekan, postmodern bor bo‘laveradi”, degan fikrni ilgari surishdi. 
Xuddi shunga o‘xshash munozara o‘zbek adabiyoti ilmi maydonida 
ham yuz berib turibdi. Bir tomon “modernizm degan unsur nafaqat 
o‘zbek adabiyotiga, balki umuman Sharq adabiyotiga, Sharq tafak-
kur tarziga yot, u Ovrupadan sun’iy ravishda keltirilgan usul” desa, 
boshqa birovlari “u jamiyatning yashash tarzi, kayfiyati”, demoqda. 
Mayli, bahs-munozara o‘z yo‘liga, ammo she’riyatning o‘zgarib-
yangilanib borayotgani fakt. Undan ko‘z yumib bo‘lmaydi. Keyingi 
20–25 yil mobaynida jamiyatda yuz bergan o‘zgarishlar zamonaviy 
o‘zbek she’riyati qiyofasini belgilab berayotgani bor gap. “Haqiqiy 
adabiyot, chinakam she’r bu yuksak san’atdir”, degan shior ostida 
ijod qiluvchilar soni ko‘payib bormoqda. Bu ham ma’lum ma’noda 
she’riyatning ziyoli-ijodkorlar, mutaxassislar va torroq qiziquvchi-
lar doirasidagina o‘qilishiga olib keldi. Bugun Tursun Ali, Bahrom 
Ro‘zimuhammad, Aziz Said, Faxriyor, Muhammad G‘affor, Sher-
murod Subhon, Go‘zal Begim kabi o‘zbek shoirlari (dunyoqarash-
lari, iste’dodlari va uslublaridagi jiddiy farqlarga qaramay) qaysidir 
ma’noda shu umumiy yo‘nalishlar (modernizm va postmodernizm) 
ning ko‘zga ko‘ringan vakillaridir. 

---

286
Postmodernizm dunyoni tushunish va tushuntirishning bir 
yo‘li. Lekin u oxirgi yo‘l degani emas. Insonlar, jamiyatlar bor 
ekan, ularning kayfiyatlari, dunyoqarashlari, orzu intilishlariyu 
ehtiyojlari ham bir joyda to‘xtab qolmaydi. Bas, shunday ekan, 
inson doimo yangi yo‘l qidiradi. U hayot ekan, izlanish ham 
hamisha barhayotdir.